Reja: Kirish Sezgi tog’risida umumiy tushuncha Psixologiya fanida sezgi nazariyalari. Sezgilarning reseptor va reflektor nazariyalari Sezgilarning umumiy qonuniyatlari

Muskul - sharakat sezgilari va statik sezgilar.
Muskul-sharakat sezgilari motor sezgilari, gosho kinestetik sezgilar deb nomlanib, ularga oqirlikni, qarshilikni, organlar sharakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari - gavda muskullari, paylar, bo’qimlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning chekka tarmoqlari mavjud bo’lib, ularning ta'sirida sharakat va statik sezgilar vujudga keladi.
Muskul-sharakat sezgilarining fizik sababi muskullarga ta'sir etuvchi karsalarning mexanik tayziqi va gavda sharakatlaridir.
Statik sezgilar gavdaning fazodagi sholatini sezish va muvozanat saqlash sezgilar deb ataladi.
Gavdaning fazodagi sholatini bilish va muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki quloqdagi vestibulyar apparat reseptor vazifasini bajaradi.
Vestibulyar apparat quloq dashlizi va chrim doira kanallardan tashkil topgan bo’ladi, sezuvchi nerv tarmoqlari esa gavdaning fazodagi sharakatini va sholatini boshqaradi. Gavda muvozanatini saqlashda otolitlar aloshida ashamiyat kasb etib, ular endolimfada suzib yuradigan mayda oshaktosh kristallaridan tashkil topgandir.
Odatda organizm avtomatik ravishda refleks yo’li bilan muvozanat saqlaydi.


Organik sezgilar
Organik sezgilarning reseptorlari ichki organlarda: qizilo’ngach, me'da, ichak, qon tomirlari, o’pka va shu kabilarda joylashgan bo’ladi.
Ichki organlardagi jarayonlar organik sezgilar reseptorlarining qo’zqatuvchilaridir. Ular quyidagilardan iboratdir:
a) oqriq sezgilari;
b) xush tuyqular;
v) noxush tuyqular.

Xulosa

Sezgilar uchun qo’zg’atuvchining fazoviy lakolizatsiyasi ya’ni qo’zg’atuvchining fazoda urin egallashi xarakterlidir. Distant ya’ni masofa retseptori tomonidan amalga oshiriladigan fazoviy analiz bizga qo’zg’atuvchining fazodagi urni xakida ma’lumot beradi. Kontakt sezgilar taktil ogrik maza sezgilari badanning qo’zg’atuvchi ta’sir qilayotgan joyi bilan bog’liqdir. Bunda ogrik sezgilarining lokalizatsiyasi ya’ni badanga joylashgan urni taktil sezgilariga qaraganda badanga nachagina tarkalgan va unchalik aniq bo’lmaydi.
Qo’zg’ovchi ma’lum darajada kuchga ega bo’lgandagina sezgi paydo bo’ladi. Agar qo’zg’ovchi juda kuchsiz bo’lsa u sezilmaydi. Masalan biz terimizga yopishgan ayrim chang mayda zarrachalarni sezmaymiz. Bilinar bilinmas sezgi xosil qiladigan qo’zg’ovchining minimal miqdori sezgining absolyut chegarasi deb ataladi. Insonning qo’zg’ovchilarning minimal darajadagi eng kuchsiz ta’sirini sezish kobiliyati absolyut sezgirlik deyiladi. Sezgining absolyut chegarasi bilan absolyut sezgirlik bir biriga teskari proporsional nisbatda bo’ladi. Absolyut sezgirlikdan tashkari fark sezgirligi ya’ni qo’zg’ovchilar orasidagi bilinar bilinmas farklarni sezish kobiliyati xam mavjud. Kushimcha qo’zg’atgichning dastlabki qo’zg’atgichga munosabati fark chegarasi deb ataladi. Fark sezgirligi absolyut sezgirlik kabi fark chegarasiga nisbatan teskari prporsional miqdori bilan xarakterlanadi. Sezgi chegaralari va sezgirlik avvalo qo’zg’alish va tormozlanish fiziologik jarayonlari bilan belgilanadi. Absolyut sezgirlik inson nerv sistemasining qo’zg’oluvchanligiga bog’liq. Nerv sistemasi kanchalik qo’zg’oluvchan bo’lsa sezgirlik shunchalik yukori bo’ladi. Va aksincha, fark sezgirligi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining munosabati kurinishlaridan biridir. Sezgirlikning uzgarishi kup jixatdan inson faoliyatining xarakteriga hayot va faoliyat tegishli analizatorga nisbatan kanday talablar kuyishiga ya’ni mashqlanishiga bog’liq. Qo’zg’ovchining davomiy ta’siri bilan sezgirlikning uzgarganligini kuramiz. Bu xodisa adaptatsiya ya’ni analizatorning ta’sir etib turuvchi qo’zg’ovchiga moslashishi deb ataladi. Adaptatsiya natijasida sezgirlik ortishi xam kamayishi xam mumkin. Adaptatsiya turli xil analizatorlar tufayli sodir bo’ladi. Ko’rish maza sezish va xid bilish adaptatsiyalari ayniksa kuchli xisoblanadi.Adaptatsiya yoki moslashuv deganda qo’zg’atuvchining ta’siri ostida sezgi organlari sezgirligining uzgarishi tushuniladi. Uch turli adaptatsiya xodisasini bir biridan farq qilish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Nishonova Z.T. Psixodiagnostika. Darslik. Toshkent: 2008. – 238 b.
2. “Umumiy psixologiya” F.I.XAYDAROV N.I.XALILOVA Toshkent -2009
3. S.Hasanaov, D.Abdumajidova, N.Ataeva. “Shaxsning bilish jarayonlari” Toshkent 2014

Internet saytlari

1. http://www. psixologiya.uz
2. www. samdu. uz
3. www.Ziyonet. Uz
4. w.w.w.google.uz