Reja: Kirish Savdo korxonalarida muomala xarajatlarining yuzaga kelish sabablari va moxiyati

4. Savdo korxonalarida muomala xarajatlarini o’rganish va tekshirish va uning natijasida olingan xulosalarni sintez qilish
Savdo korxonalarida auditorlik tekshiruvini rejalashtirish:
Savdo korxonalariga tovarlarni olib kelish va haridorlarga yetkazib berish bilan bog’liq bo'lgan sarflar va xarajatlar: boshqaruv xarajatlari, mahulot sotish xarajatlari va boshqa umumho'jalik xarajatlari davr xarajatlari deb tushuniladi-bu savdoda muomala xarajatlari deb yuritiladi. Davr xarajatlarini tekshirish ularni tartibini to'g’riligini aniqlashda boshlanadi. Chunki ba'zida ishlab hiqarishga ta'lluqli xarajatlar davr xarajatlari tarkibida hisobga olinishi zarur-bo'lgan xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlariga qo'shilib ketishi mumkin. Bu esa ishlab chikarish tannarxini o'zgartirishga olib keladi. Auditor davr xarajatlar tarkibidagi soliqqa tortiladigan davr xarajatlariga alohida ahamiyat berishi zarur.
Auditor boshqaruv apparatini saqlash hizmat safari uchun ajratilgan
mablag’larni maqsadga muvofiq va samarali ishlatilishini aniqlaydi.
Davr xarajatlari rejasi mavjudligi aniqlab, bu reja haqiqiy xarajatlar har bir modda bo'yicha taqqoslanib kamchiliklar aniqlanadi. Boshqaruv hodimlarga ta'lluqli bo'lgan mehnatga haq to'lash xarajatlari rejaga qaraganda farq qilsa auditor bu holatlar soni o'zgarishi, shtat jadvalida tasdiqlangan lavozim maoshlarni haqiqiy maoshlar bilan muvofiqligini tekshiradi. Ma'muriy ahamiyatga ega asosiy vositalar
(bino, inshoat va hokazo) ni saqlash va ta'mirlash xarajatlari tekshirilganda energiya xarajatlari normalari, isitish, yoritish, amortizasiya xarajatlari ko'rib chiqiladi. Davr xarajatlariga ta'lluqli turli nobudgarchiliklar va zararlarini auditor sinchiklab tekshirishi lozim, chunki bunday zararlardan korxona soliq to'lashi lozim.
Bunday zararlarga shartnomalarini shartlarini buzganligi uchun jarimalar, penya va boshqa sanksiyalar, shuningdek yetkazilgan zararlarni qoplash uchun xarajatlar:
daromadni yoki boshqa soliqqa tortish ob'ektni yashirganlik (kamaytirib
ko'rsatganlik) uchun jarimalar davo muddati o'tib ketgan debitorlik qarzlar va
boshqa undirilishi dargumon bo'lgan qarzlarni hisobdan chiqarish bo'yicha zararlar
va hokazolar kiradi. Mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlarni tekshirish ushbu
mahsulotni o'rash, saqlash, tashish xarajatlari me'yor chegarasidan chiqmasligi,
ularni to'g’ri rasmiylashtirish va hisobga olishni aniqlashdan iboratdir.
«AMADINA» MCHJ korxonasiga haridorlar tomonidan talab yuqori bo'lgan hamda kundalik is'temol tovarlar olib kelinishi kerak. Talab past bo'lgan tovarlar omborga olib kelinsa, omborlarni tovarlar bilan to'lib yotishi, savdodagi mablag’larni sekinlik bilan aylanishi natijasida moliyaviy ahvolni murakkablashishga olib kelishi mumkin. Tekshirish davrida haridorlar bilan tuzilgan shartnomalar, ma'lumotlari tovarlarni omborga olib kelish dasturi bilan muvofiqlashtirilganligi aniqlanadi. Tekshirish jarayonida tovarlarni etkazib berish bir me'yorda amalga oshirilishi aniqlanadi. Savdo korxonasi orqali tovarlarni haridorlarga yetkazib berish buxgalteriya hisobi hujjatlarida to'g’ri rasmiylashtirilganligiga, shu bilan birga naqd pulga sotilgan savdo tushumlarga ahamiyat beriladi.
Ayrim hollarda omborlarda tovarlarni etishmasligi kamomad chiqish hollari hamuchrab turadi. Bunday hollarda mas'ul shahslar tovarlarni omborlarda saqlanishi bo'yicha sohta tilhatlar yoki boshqa hujjatlar rasmiylashtiriladi.
Auditor auditni tahmin qilinayotgan ko'lami va o'tkazish tartibini bayon
etgan holda, auditning umumiy rejasini ishlab chiqishi va rasmiylashtirishi lozim.
Audit dasturini ishlab chiqishda qo'llanma bo'lib hizmat qilishi uchun, audit
umumiy rejasining hujjatli aks ettirilishi yetarli darajada batafsil bo'lishi kerak,
bunda uning aniq shakli va mazmuni sub'ekt kattaligi, auditning murakkabligi
hamda auditor qo'llayotgan aniq uslubiyat va tehnologiyaga bog’liq. Auditor
auditning umumiy rejasini ishlab chiqishda ko'rib chiqishi talab qilinadigan
masalalar quyidagilar:
Biznesni bilishlik: sub'ekt biznesiga ta'sir ko'rsatuvchi umumiy iqtisodiy
omillar va tarmoq hususiyati; sub'ektning, uni biznesining, moliyaviy-ho'jalik
faoliyati va hisoboti natijalarining, jumladan oldingi audit o'tkazilgan paytdan sodir
etilgan o'zgarishlarning muhim tavsiflari; sub'ekt rahbariyati kasbiy habardorligining umumiy darajasi
Buhgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini tushunish:
Sub'ekt tomonidan qabul qilingan hisob siyosati va ushbu hisob siyosatidagi
o'zgartirishlar; buhgalteriya hisobi va audit standartlarining ta'siri;
Auditor tomonidan buxgalteriya hisobi va audit tizimlariga oid bilimlar to'plami
hamda nazorat test so'rovlari va mohiyati bo'yicha muolajalarga talab qilinadigan
tegishli e'tibor qaratish. Tavakkalchilik va muhimlik: ajratib bo'lmaydigan
tavakkalchilik va nazorat tavakkalchiligining kutilayotgan baho berish hamda
auditning muhim bo'limlarini solishtirish; audit maqsadlari uchun muximlik
darajalarini belgilash;
Muomalalar tavsifi, muddati va hajmi: ahborot tehnologiyaning auditga ta'siri; ichki audit tizmatining ishi va tashqi audit muolajalariga uning tahmin qilinayotgan ta'siri.
Ishni muvofiqlashtirish yo'naltirish, unga rahbarlik qilish va sharhlash:
sub'ektning tarkibiy qismlari, masalan sho'ba korxonalari, filiallari va bo'linmalarini audit qilishga boshqa auditorlarni jalb qilish; ekspertlarni jalb qilish; ish ob'ektlarining miqdori; hodimlarga bo'lgan ehtiyojlar.
Boshqa jabhalar: sub'ekt uzluksiz faoliyat ko'rsatishi mumkin degan
tahminning ehtimoli muammo bo'lishligi; alohida e'tiborni talab qiladigan
vaziyatlar, masala o'zaro bog’liq tomonlarning mavjudligi; kelishuvlar sharti va
qonunchilik bilan belgilangan har qanday majburiyatlar; hisobotlarni tayyorlash
tavsifi va muddatlari yoki sub'ekt bilan kelishuv doirasida birgalashib harakat
qilishning kutilayotgan shakllari. Auditor auditning umumiy rejasini amalga
oshirish uchun kerakli bo'lgan, rejalashtirilgan auditorlik muolajalarining tavsifi,
muddati va hajmini belgilovchi audit dasturini ishlab chiqishi va hujjatli
rasmiylashtirishi lozim. Audit dasturi auditda ishtirok etayotgan auditor
yordamchilari uchun yo'riqnomalar to'plami hamda ishni tegishli ravishda
bajarilishi va aks ettirilishi yuzasidan nazorat qilish vositasi sifatida hizmat qiladi.
Shuningdek, audit dasturi auditning har bir bo'limi bo'yicha belgilangan vazifalar
va auditning turli jabhalari yoki muolajalariga ajratilgan soatlar miqdori
ko'rsatilgan vaqt byudjetidan iborat bo'lishi mumkin. Audit dasturini tayyorlash
jarayonida, auditor ajralmas tavakkalchilik va nazorat tavakkalchiliklari aniq
baholanganligini hamda mohiyati bo'yicha muolajalar bilan ta'minlanadigan kerakli bo'lgan ishonchlilik darajasini ko'rib chiqishi lozim. Auditning dasturi audit
rejasining rivojlanishi hisoblanib, tekshiruvning har bir aniq bo'limi uchun kerakli
bo'lgan auditorlik muolajalar ro'yhatidan iboratdir. Auditorlik dasturlar quyidagi
ikki turda bo'ladi:
1) korxona ichki nazorat tizimi to'g’risida ma'lumot to'plash u shu malumotlarda
tarkib topgan nazorat testlari dasturi;
2) bevosita schyotlardagi qoldiqlar to'g’risida ma'lumot to'plash va shu muomalaalarda tarkib topgan schyotlardagi qoldig’larni tekshirish dasturi.
Auditorlik dasturi quyidagi omillardan tarkib topgan:
1) auditorlarning ishlash jadvali. Jadval auditorlik hulosasini tayyorlash uchun
tekshiruv davrida to'plangan materiallar va boshqa hujjatlarni tayyorlash va taqdim
etish chegaralangan muddatlarini belgilaydi. Jadvalni tuzish paytida, foyda olishni
ta'minlash maqsadida, olishga mo'ljallangan haqning hisobga olgan holda va uning
doirasida, tekshiruvning alohida turlari va bo'limlarini tekshirish uchun
saflanadigan vaqt masalasi hal etiladi;
2) batafsil muolajalar. Audit dasturi yozma ravishda tayyorlanadi. Dasturlar
auditorlik tekshiruvi rejasini amalga oshirish uchun kerakli bo'lgan barcha
muolajalar hamda tekshiruvning har bir bo'limi bo'yicha maqsad va vazifalar
mufassal yoritiladi;
3) audit bo'yicha ishni nazorat qilish. Dasturda tekshiruvga yuborilgan auditorlik
guruhining barcha a'zolari ular zimmasiga qo'yilgan talablarni bilishligi nazarda
tutiladi. U bir vaqtning o'zida auditorlik guruhidagi kichik auditorlar va assistentlar
topshiriqlarni qay darajada bajarayotganligini nazorat qiluvchi asosiy hujjat
hisoblanadi;
4) hodimlar. Dasturda auditorlik tekshiruvini o'tkazish uchun kerakli bo'lgan
hodimlar soni, ular ishining hajmi va mazmuni belgilanadi. Odatda auditni asosiy
auditor, auditor yordamchilari va assistentlaridan iborat guruh amalga oshiradi.
Moliyaviy hisobot moddalari to'g’riligini tasdiqlash maqsadida miqdoriy
hatolar va kamchiliklarni tekshirish uchun operasiyalar testlari ishlab chiqiladi.
Ushbu testlarni o'tkazishda quyidagilar aniqlanadi: operasiyalarni amalga oshirish
uchun tegishli ruhsatnoma mavjudligi; jurnallar va taxliliy hisob daftarlarida
o'tkazmalar to'g’ri berilganligi va natijalar to'g’ri amalaga oshganligi; Bosh kitobga
ma'lumot to'g’ri chiqarilganligi. Auditning umumiy rejasi va dasturini ishlab
chiqishga, auditorlik tashkiloti ho'jalik yurituvchi sub'yekt to'g’risidagi
dastlabki bilimlarga, shuningdek, o'tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning
natijalariga asoslanishi kerak. Taxliliy rusum-qoidalarni o'tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun axamiyatli bo'lgan soxalarni aniqlashi kerak.
Taxliliy rusum-qoidalarning murakkabligi, hajmi va o'tkazish muddatlarini auditorlik tashkiloti ho'jalik yurituvchi sub'ekt moliya hisoboti ma'lumotlarining
hajmi va murakkabligiga qarab o'zgartirishi kerak bo'ladi.
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti
ho'jalik yurituvchi sub'ektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining
samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi tavakkalchiligini (nazorat riskini)
baholashNi amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto'g’ri ahborot paydo
bo'lganii to'g’risida o'z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto'g’ri ahborotni
aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining
samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-dalillarining yetarli 40 miqdorini to'plashi shart.
Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning ishonchliligi hususida yetarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat
tizimiga va buxgalteriya xisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u bo'lg’usi audit
hajmini tegishli tarzda tuzatishi kerak bo'ladi. Audit umumiy rejasi va dasturini
tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash
imkonini beradigan jiddiylik va auditorlik tavakkalchiligi uchun maqbul darajasini
belgilashi kerak. Auditorlik tavakkalchiligini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti,
ho'jalik yurituvchi sub'ekt auditidan qat'i nazar, ushbu hisobotga hos bo'lgan
moliyaviy hisobotning ajralmas tavakkalchiligi va nazorat tavakkalchiligini
belgilaydi. Belgilangan tavakkalchiliklar va jiddiylik darajasi yordamida auditorlik
tashkiloti audit uchun ahamiyatli soxalarni aniqlaydi va zarur auditorlik rusumqoidalarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirish paytida belgilangan
auditorlik tavakkalchiligi va jiddiylik darajasining o'zgarishiga ta'sir ko'rsatadigan
holatlar yuzaga kelishi mumkin. Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan,
auditorlik tashkiloti hisob ahborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak,
bu ham auditorlik tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini
aniqroq belgilash imkonini beradi.
Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb hisoblasa,
tekshirilayotgan ho'jalik yurituvchi sub'ekt rahbariyati bilan audit umumiy rejasi va
dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda auditorlik tashkiloti
umumiy reja va dasturda aks ettirilgan usullarni tanlashda mustaqil hisoblanadi,
lekin o'z ishining natijalari uchun mazkur umumiy reja va mazkur dasturga
muvofiq to'liq ma’suliyat his etadi. Auditorlik tashkiloti bajarayotgan rusumqoidalarning natijalarini umumiy reja va dasturni tayyorlash paytida batafsil
hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar auditni rejalashtirish uchun asos
hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida ishlatilishi mumkin
Audit rejasiga asosan audit dasturi tuziladi. Ushbu dasturda rejadagi
vazifalarga yanada aniqliklar kiritilib bajaruvchilar o'rtasida taqsimlanadi. Dasturda
audit ob'ektlari, ularni tekshirishda qo'llaniladigan va auditorlik hisbotini
ta'mi laydiga “usullar”, auditorlar i g ish hi hu atlari eltirilga bo'ladi.
O'zining mazmun mohiyatiga ko'ra, auditorlik dasturi audit o'tkazish uchun uslubiy manba va nazorat vositasi bo'lib hizmat qiladi. Auditor audit o'tkazish jarayonida ayrim operasiyalarni chuqurroq tekshirish zaruriyati kelib chiqsa, bunday hollarda audit dasturiga tegishli o'zgarishlar kiritiladi va qabul qilingan tartiblarga asosan hujjatlashtiriladi.
Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so'ng audit umumiy rejasi va
dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga belgilangan tartibda viza qo'yilishi
kerak. Auditning umumiy rejasi va auditning dasturi audit o'tkazish vaqtida lozim
bo'lishiga qarab qaytadadan ko'rib chiqilishi lozim. Vaziyatlardagi o'zgarishlar yoki auditorlik muolajalarni bajarish paytida olingan ko'zda tutilmagan natijalarni
hisobga olish uchun hizmat ko'rsatishning butun muddatida rejalashtirish uzluksiz
amalga oshirib boriladi. Ahamiyatli o'zgartirishlarning natijalari hujjatli
rasmiylashtirilishi lozim.
Savdo korxonalarida audit natijalarini rasmiylashtirish tartibi:
Auditning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, umumlashtirilgan va
baholangan tekshiruv natijalarini kamida ikkita hujjat bilan rasmiylashtirish
maqsadga muvofiqdir:
1) audit haqidagi shartnomada ko'zda tutilgan davr ichidagi korxonaning moliya ho'jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvida o'tkazish to'g’risida hisobot;
2) buhgalteriya balansi va moliyaviy hisobot bo'yicha auditorlik hulosasi.
70-son «Auditorli hisoboti va moliyaviy hisobot to'g’risida auditorlik hulosasi»
(«Auditorlik hisobot» yoki «Auditorlik tashkilotining hisoboti»
70-son «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to'g’risida auditorlik xulosasi» nomli AFMS ga muvofiq auditorlik hisobotining tarkibi.
Audit natijalari korxonadagi jarayonlar va moliya-ho'jalik faoliyati
natijalarini tashkil etish va hisobga olishni holisona aks ettirishi lozim.
Boshqacha qilib aytanda, auditorlik tekshiruvi mumkin qadar ob'ektiv bo'lib, uning
hulosasi ma'lum ma'noda ho'jalik yurituvchi sub'ekt rahbariyati ustidan chiqarilgan
«hukum» hisoblanadi.
Shuningdek, davlat organlari topshirig’iga binoan o'tkazilgan tekshiruv
natijalari bo'yicha tuzilgan auditorlik hulosasi O'zbekistan Respublikasi professunal qonunchiligiga muvofiq tayinlangan ekspertiza hulosasiga tenglashtiriladi.
Auditorlik hulosasi uchta: kirish, ta'kidlovchi va yakunlovchi qismdan iborat
bo'lishi lozim.
1. Kirish qismida quyidagilar ko'rsatiladi: auditorlik tashkilotining yuridik
manzili va telefonlar; litsenziyasining tartib raqami; auditorlik tashkilotini davlat
ro'yhatiga olish to'g’risidagi guvohnomasining raqami; auditorli tashkilotining
70-sonli «Auditorli hisoboti va moliyaviy hisobot to'g’risida auditorlik hulosasi» nomli AFMS ga muvofiq auditorlik hisobotining tarkibi manbada keltirilgan. («Auditorlik hisobot» yoki «Auditorlki tashkilotining hisoboti» degan har ikkala nom bir hil ma'noga ega);
70-son «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to'g’risida
auditorlik xulosasi» nomli AFMS ga muvofiq auditorlik hisobotining tarkibi.
Auditorlik hulosasining tahliliy qismi va yakuniy qismi alohida imzolanishi va muhrlanishi mumkin. Auditorlik hulosasining uchta turi mavjud:
a) ijobiy auditorlik xulosasi;
b) salbiy auditorlik xulosasi;
v) xulosa tuzishdan voz kechish.
Ijobiy auditorlik hulosasida buxgalterlik balansi va moliyaviy hisobot
ko'rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga ko'ra
moliya-ho'jalik faoliyati hisobi amaldagi me'yoriy qonunchilik talablariga mos
kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi.
Bunday hato-kamchiliklar o'z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itish mumkin. Salbiy auditorlik hulosasi tuzishiga quyidagi muayyan vaziyatlar sabab bo'lishi mumkin:
auditor tomonidan aniqlangan buhgalteriya hisobotidagi hato-kamchiliklar jiddiy va salmog’li bo'lgan holatlar; ayrim mijoz-korxonalarda bunday holatlar ularning
iqtisodiy nochorligi bilan birgalikda yuzaga, hatto amal qilayotgan korxona
prinsipining buzilishiga yetib boradi; moliyaviy hisobotni tasdiqash uchun zarur
bo'lgan dastlabki hujjatlar, buhgalteriya hisobi ma'lumotlari va hisob registrlari
hamda boshqa hujjatlarning katta qismi korxona ma'muriyati tomonidan taqdim
etilganda; bunda auditorlik tashkiloti vujudga kelgan vaziyatdan kelib chiqqan
holda № 70-AFMSga muvofiq auditorlik hulosasi tuzishdan voz kechishi ham
mumkin; ijobiy auditorlik hulosasi tuzishga to'sqinlik qiladigan boshqa ob'ektiv
voz kechish ehtimoli oldindan aniqlanib
qo'yilishiga rozi bo'lishi lozim degan hulosa kelib chiqishi mumkin. Bunday
ehtimollik ham qonunchilikda belgilab qo'yilgan.
Auditorlik hulosasini tuzishdan voz kechish ayrim mahsus hollarda yuzaga
keladi. Bular: auditor mustahilligini yo'qotishi, balans tuzilgan sanadan keyingi
sodir bo'lgan jiddiy hodisalar yoki vaziyatning noaniqligi, ho'jalik yurituvchi
sub'ekt tomonidan, yoki ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o'tkazish
sohasining cheklab qo'yilishi. Auditorning hulosa tuzishdan voz kechishi yozma
ravishda, 70-son AFMS da ko'rsatilgan shakl bo'yicha rasmiylashtirilib, uning
mazmuni juda ham puxta asoslangan bo'lishi lozim.
Auditorlik tekshiruvi hajmining cheklanganligi - bu ho'jalik yurituvchi sub'ekt vakillari yoki uchinchi shahslarning, boshlab qo'yilgan auditorlik tekshiruvini, auditor auditorlik hulosasini tayyorlash uchun yetarli deb hisoblaydigan hajmda o'tkazishga to'sqinlik qilishga qaratilgan ochiqdan-ochiq ko'rsatadigan xatti xarakatlari, yoki xarakatsizligidir.
Auditorlik hulosasini tuzishdan voz kechish ariza shakillangan bo'lib, «Auditorliktashkilotining auditorlik hulosasini tuzishda voz kechish to'g’risidagi arizasi» deb nomlanadi.
Agar salbiy hulosa tuzilsa yoki xulosa tuzilmasa, auditor ta'kidlovchi
qismda tekshiruv natijalarini, aniqlangan amaldagi qonunchilik buzilishi faktlarini
va korxona faoliyatidagi boshqa kamchiliklarni batafsil bayon qiladi.
Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki nusxasi
auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya'ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi.
Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so'ng 15
kun ichida auditorlik xulosasining bir nushasini o'zlari joylashgan hududdagi soliq
organiga taqdim qiladilar.
Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun
tushunarli bo'lib, unda auditorning ikkilanish va (yoki) noroziligidan kelib chiqan
cheklashlarni ko'rsatilishi lozim. Auditorlik hulosasi barcha moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo'lgan ochiq ahborot hisoblanadi. Auditorlik
hulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda ho'jalik yurituvchi sub'ekt
tomonidan chop ettirilishi mumkin.
Agar ko'rsatilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotining haqqoniyligiga
ta'sir qilmaydigan bo'lsa, auditor hulosa tuzishga kirishadi. Aks holda auditor
buxgalteriya hisobining yuritilishi va korxona tomonidan taqdim qilingan
hisobotlar to'g’riligini tasdiqlashdan bosh tortishi lozim.
Faqat ko'rsatilgankamchiliklar tugatilgandan so'nggina tekshiruvlarni yakunlashi va ularningnatijalari bo'yicha hulosa tuzish mumkin. Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishdagi kamchiliklarni tugatish uchun korxonaga berilgan vaqt, odatda, agarbunday ishlarning jiddiyligi va sermehnatligi real baholansa, ikki - uch oydanoshmasligi lozim.
Auditorga barcha zarur ma'lumotlar buzib ko'rsatilgan holda taqdim
etilganligini u bilmagan bo'lsa, bunga auditor javobgar hisoblanmaydi.
Bu hollarda barcha javobgarlik zarur ma'lumotlarni auditorga taqdim etishi lozim bo'lgan, tekshirilayotgan korxona ma'muriyati va uning ma'sul hodimlariga yuklatiladi.
Shu boisdan, korxona rahbari va moliya-hisob hizmati hodimlari oldindan,
auditorlik hulosasini ohirgi tahrirda tuzgunga qadar tanishib chiqishlari, agarda
ularda ayrim holatlarga nisbatan norozilik, mulohaza yoki qandaydir takliflari
bo'lsa, ushbu bildirilgan fikrlar diqqat bilan eshitilib, korxona hodimlari ishtirokida
muhokama qilinishi va asoslangan holda chiqarib tashlanishi yoki e'tiborga olinib,
hulosaning ohirgi tahririda inobatga olinishi lozim.
Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob
ahborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik
tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash
imkonini beradi.
Audit dasturini ishlab chiqishda qo'llanma bo'lib hizmat qilishi uchun, audit
umumiy rejasining hujjatli aks ettirilishi yetarli darajada batafsil bo'lishi kerak,
bunda uning aniq shakli va mazmuni sub'ekt kattaligi, auditning murakkabligi
hamda auditor qo'llayotgan aniq uslubiyat va texnologiyaga bog’liq.

“SAVDO” haqida qisqacha tushuncha:

“Savdo” tarmog‘i ichki va tashqi savdoni o‘z ichiga oladi.
Ichki savdo quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ulgurji savdo, chakana savdo (shu jumladan sabzavot saqlanadigan joylar), umumiy ovqatlanish; chakana va ulgurji savdo hamda umumiy ovqatlanishning xo‘jalik boshqaruvi; madaniy-maishiy maqsaddagi va xo‘jalikda ishlatiladigan buyumlarni ijaraga berish; xalq iste’mol tovarlarining oldi-sotdisida va madaniy-maishiy maqsaddagi va xo‘jalikda ishlatiladigan buyumlarni yollashga (prokatga) berishda birjalar, brokerlik, maklerlik, dilerlik idoralari, agentliklar, savdo uylari, tijorat markazlarining vositachilik xizmatlari. U davlat korxonalari va nodavlat korxonalarning, shuningdek patentga ega bo‘lgan va patentga ega bo‘lmagan savdo faoliyati bilan shug‘ullanuvchi xususiy shaxslarning faoliyatini qamrab oladi.
Chakana va ulgurji savdo ishlab chiqarishi asosiy narxlarda savdo ustamasi miqdori (sotilgan ustiga qo‘yilgan to‘lov) bilan o‘lchanadi. Savdo ustamasi o‘zida qo‘shilgan qiymat solig‘i va mahsulotlarga boshqa soliqlar plyus mahsulotga subsidiyalar chiqarib tashlangan holda sotish va xarid narxlarida sotilgan tovarlarning qiymati o‘rtasidagi farqni ifodalaydi.
Savdo ustamasi o‘zida savdo qiluvchi tashkilotlarning yalpi daromadini ifodalaydi, undan muomala xarajatlarini qoplash va foyda olish uchun foydalaniladi. Asosiy narxlarda umumiy ovqatlanish ishlab chiqarishi qo‘shilgan qiymat solig‘i chiqarib tashlangan holda uning tovar aylanmasiga tenglashtirilgan (ya’ni sotilgan qo‘shilgan ustama haqdan tashqari u ovqat tayyorlashda foydalangan mahsulotlar qiymatini ham o‘z ichiga oladi).
Yalpi ishlab chiqarish va oraliq iste’mol hajmi yirik, kichik savdo korxonalari va mikrofirmalar, shu jumladan xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalar uchun statistika ishlari dasturida nazarda tutilgan davlat statistika hisoboti shakllari ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
Savdo va umumiy ovqatlanish bilan shug‘ullanuvchi xususiy shaxslar faoliyati bo‘yicha (norasmiy sektor) quyidagilar axborot manbalari hisoblanadi:
a) savdo faoliyatidan olingan daromadlar to‘g‘risida uy xo‘jaliklari budjetini kuzatuv ma’lumotlari;
b) iste’mol tovarlari bozorlarini maxsus tanlov kuzatuvlari;
v) dehqon bozorlari faoliyati to‘g‘risida ma’muriyatning ma’lumotlari;
g) Davlat soliq qo‘mitasining choraklik davr bo‘yicha yakka tartibdagi mehnat faoliyati daromadiga solinadigan soliqlar to‘g‘risidagi ma’lumotlari.
Ushbu toifa uchun oraliq iste’mol maxsus tanlov kuzatuvlari natijalari asosida ekspert tuzatish kiritilgan holda xususiy korxonalar bo‘yicha shakllangan yalpi ishlab chiqarishda uning ulushi bo‘yicha aniqlanadi.
Tashqi savdo tovarlar va xizmatlar bilan eksport-import operatsiyalarini qamrab oladi.
Tashqi savdo hajmi ichki savdo hajmida bo‘lgani singari sotilgan ustiga qo‘yilgan to‘lov miqdori bilan o‘lchanadi. Tashqi savdoda ustiga qo‘yilgan to‘lov (yalpi daromad) eksport va import operatsiyalari bilan shug‘ullanadigan barcha iqtisodiy birliklarning ushbu operatsiyalar bo‘yicha tovarlar va xizmatlarni sotish va xarid qilish narxlari o‘rtasidagi farqqa teng bo‘ladi.
Tashqi savdoning yalpi ishlab chiqarishi statistika organlari tomonidan o‘tkaziladigan maxsus so‘rovlar asosida aniqlanadigan asosiy tashqi savdo tashkilotlarining daromadlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘yicha hisoblab chiqiladi.
Eksport-import operatsiyalari hajmiga yalpi daromadning nisbati tovarlar va xizmatlar tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmiga ham tatbiq etiladi.
Oraliq iste’mol xorijiy sarmoya ishtirokidagi savdo qiluvchi korxonalar bo‘yicha muomala xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida aniqlanadi.
Choraklik hisob-kitoblarda joriy narxlarda ichki savdo bo‘yicha yalpi ishlab chiqarish miqdori yalpi daromadning umumiy tovar aylanmasiga (ulgurji savdo va umumiy ovqatlanish ham shu jumlaga kiradi) nisbati sifatida, tashqi savdo bo‘yicha — yalpi daromadning keyinchalik aniqlashtirilgan choraklik ma’lumotlarga tuzatish kiritilgan yillik hisob-kitoblarda hosil bo‘lgan tashqi savdo aylanmasiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Ichki savdoning yalpi ishlab chiqarishini qiyosiy narxlarda qayta baholash tovarlarga iste’mol narxlari indeksi bo‘yicha joriy narxlarda ishlab chiqarish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni deflatsiya qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tashqi savdo yalpi ishlab chiqarishini qiyosiy narxlarda qayta baholash uchun butun eksportning qariyb yarmini tashkil etadigan asosiy eksportni hosil qiluvchi tovarlar bo‘yicha natura ko‘rsatkichi yordamida hisoblab chiqilgan fizik hajm indekslaridan, qolgan qismi bo‘yicha dollar bilan hisoblashda tashqi savdo aylanmasining o‘zgarishi indeksidan foydalaniladi.
5. Korxona eksport va import bilan shug’ullangan taqdirda muomala xarajatlari tahlili
Tashqi savdo xaqida
Eksport — tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish boʻlib, bunda mazkur mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar mamlakatdan tashqariga chiqariladi.
Eksport (ing. lot. — olib chiqaman, chetga chiqaraman) — tovarlar, xizmatlar, investitsiya, qimmatli qogʻozlar, texnologiyalar va boshqalarni tashqi bozorga chiqarish. Tovarlarni bir mamlakat orqali olib oʻtish (tranzit) va bir mamlakatdan olib kelingan tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotish uchun chiqarqsh (reeksport) ham eksportgaga kiradi.
Import (lot. importare — „olib kirish“) — biror molni mamlakatga sotish uchun olib kirish. Import mamlakati, deganda import qilinayotgan mol ishlab chiqarilgan mamlakat tushuniladi.

Import (ing. import — keltirish, olib kelish) — mamlakatning ichki bozorida sotish uchun, shuningdek, ularni uchinchi mamlakatga oʻtkazib yuborish uchun chet el tovarlari, xizmatlar, texnologiyalar, kapitallar, qimmatli qogozlar va b. keltirish. Yuklar, passajirlarni chet eldan tashib keltirish, sayyohlik, sugʻurta, ilmiy-texnika bilimlari va b. xizmatlar harajatlari ham I. tarkibiga kiradi.

Tashqi savdo — bir mamlakatning boshqa mamlakat yoki mamlakatlar bilan olib boradigan savdosi. Mamlakatdan tovarlar chikarish (eksport) va mamlakatga tovarlar kiritish (import)dan tashkil topadi. Eksport va import yigʻindisi mamlakatning Tashqi savdo aylanmasini tashkil etadi. Mamlakatlar oʻrtasida savdo sotiqning rivojlanishi ikki tomonlama foyda olish imkonini beradi. Tashqi savdo mamlakatlararo iktisodiy munosabatlarning eng oddiy va eng qadimiy shaklidir. Kds. Misr, Yunoniston va Rim quldorlik tuzumi davridayoq boshqa mamlakatlar bilan ikki tomonlama savdosotiq munosabatlarini amalga oshirgan. Insoniyat tarixida birinchi marta Sharq va Gʻarb dunyosini bir-biri bilan bogʻlagan Buyuk Ipak puli qitalararo savdoni yoʻlga qoʻydi. Bu yoʻl hozirgi Oʻzbekiston hududida joylashgan shaharlarda savdosotiqning keng quloch yoyishiga olib kelgan edi.
Tashqi savdoning ning rivojlanishiga Buyuk geografik kashfiyotlaraan soʻng yangi dengiz yoʻllarining ochilishi kuchli turtki boʻldi. Ayniqsa, sanoat, mashinalashgan ishlab chiqarish. xalqaro xoʻjalik aloqalarini yanada rivojlantirib yubordi. Yangi tarmoklar, ishlab chiqarish. turlarining paydo boʻlishi, mehnat unumdorligining oshishi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ichki isteʼmoldan tashqari qismini chet ellarga chiqarish va sotish imkonini berdi. Ayni paytda kupchilik mamlakatlarda xom ashyo resurslariga ehtiyoj keskin oshdi. Natijada tashqi oldisotdi harakatlarini amalga oshirishni uygunlashtiradigan xalqaro bozor qaror topdi.
Tashqi savdoning rivojlanishi asosida xalqaro mehnat taqsimoti va D. Rikardo asoslab bergan qiyosiy ustunlik qoidasi yotadi. Bu kridaga koʻra alohida sharoitlarning mavjudligi, xususan, qulay geografik joylashuv, noyob tabiiy resurslar ayrim mamlakatlarga tovar va xizmatlarning ayrim turlarini. yaratishda muayyan ustunliklar beradi. Mamlakat oʻzining qiyosiy ustunligidan foydalanib ayrim tovar turlarini ishlab chiqarish.ga ixtisoslashadi, mahsulotlarini boshqa mamlakatlarga ham sotish maqsadida katta miqdorda va yuqori sifatda ishlab chiqarish.ga xarakat qiladi. Bunday tovar va xizmatlarni uzlarida ishlab chiqarmaydigan boshqa mamlakatlar, ishlab chiqarganda ham ularga ketadigan sarfxarajatlarning nisbatan yuqoriligini hisobga olib, tashqaridan tovar va xizmatlarni kiritish yoʻlini tutadilar.
Oʻzbekiston Respublikasi jahonning 140 dan ortiq mamlakatlari bilan savdosotiq aloqalarini amalga oshirmoqda (2003). 2021-yilda Oʻzbekistonning tashqi savdo aylanmasi umumiy eksport 12.4+import 20.2=32.6 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Bu Uning Tashqi savdoda jahonning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari hissasi ortib bormoqda. Oʻzbekiston savdo aylanmasining 62% uzoq xorij mamlakatlariga, 38% esa MDH mamlakatlari hissasiga toʻgʻri kelmoqda. Oʻzbekistonning hozirgi asosiy savdo hamkorlari — Buyuk Britaniya, Germaniya, Yaponiya, Shveysariya, AKSH, Janubiy Koreya, Rossiya, Italiya, Niderlandiya, Belgiya, Turkiya, Fransiya, Xitoy va boshqa davlatlar. Respublika Tashqi savdoning 65% dan ziyodrogʻi Yevropaga, 28% Osiyo, 7% Amerika qitʼasi mamlakatlari hissasiga toʻgʻri keladi (2003). Tashqariga tovar chiqarish tarkibida mashina va asbobuskunalar, rangli metallar va energiya vositalari oʻrin olmoqda. Asosiysi — Oʻzbekistonning Tashqi savdoda faqat xom ashyo vositalari bilan qatnashuviga barham berilmoqda, eksport tarkibi sezilarli kengaymoqda. Rivojlangan mamlakatlar bilan savdo aloqalari chetdan qoʻshimcha moddiy moliyaviy resurslarni jalb kilish, ishlab chiqarishga ilgor texnika va texnologiyani joriy etish, ichki isteʼmol bozorini turli tuman keng xalq isteʼmoli tovarlari bilan toʻldirish, xizmat koʻrsatish sohasida xorij tajribasidan foydalanish, qoʻshimcha ish oʻrinlarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mamlakatning Tashqi savdo siyosatini Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi amalga oshiradi. Tashqi savdo "Oʻzbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati toʻgʻrisida" (1991, 14 iyun), "Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida" (1993, 7 may), "Davlat bojxona xizmati toʻgʻrisida" (1997, 29 avg.) qonunlari, "Bojxona kodeksi" (1997, 27 dek.) va boshqa qonun va qarorlar, meʼyoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Mamlakatlar oʻrtasida Tashqi savdoni tartibga solishda Jahon savdo tashkiloti muhim rol oʻynaydi.
O’zbekiston 2020 yil yanvar-dekabr oylarida O’zbekistonning tashqi savdo aylanmasi (JST) 36,3 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2019 yilning shu davriga nisbatan 5,45 milliard dollarga kamaydi (kamayish kamaygan) 13,1%). Bu haqda O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi xabar bermoqda.
Jahon savdo tashkilotining umumiy hajmidan eksport 15,12 milliard dollarni tashkil etdi (2019 yil yanvar-dekabrga nisbatan pasayish 13,4 foizni tashkil qildi), import esa 21,17 milliard dollarni tashkil etdi (pasayish 12,8 foiz). Natijada tashqi savdo balansi 6,04 mlrd dollar miqdoridagi passiv qoldiqni tashkil etdi.
Agar tashqi savdo aylanmasi infografikasi ko’rsatkichlarini oylar bo’yicha taqqoslasak, 2019 yilda JSTning iyun va iyul oylarida kichik sakrashlar bilan barqaror dinamikasi bo’lganligini ko’rish mumkin. 2020 yilgi xuddi shu ko’rsatkichlar boshqacha manzarani aks ettiradi. Shunday qilib, agar dastlabki ikki oy 2019 yil darajasida bo’lsa, unda mart oyidan boshlab jahon bozoridagi vaziyat o’zgarishi bilan ajralib turadigan tebranishlar yuz berdi. Jahon savdo tashkilotining iyul va avgust oylarida keskin o’sishiga oltin eksporti sabab bo’ldi.
Chorak chorakda Jahon savdo tashkilotlari hajmining 2019 yilning shu davriga nisbatan keskin pasayishi II va IV choraklarda qayd etilgan bo’lib, ular mos ravishda 2,6 milliard va 1,69 milliard dollarni tashkil etdi.
Respublikada real iqtisodiyot korxonalari va tarmoqlarining barqaror va uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun zarur resurs bazasi yaratildi. Import qilinadigan tovarlar o’rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishning ko’payishi va sanoat ishlab chiqarishining diversifikatsiyasi natijasida eksport tarkibida sezilarli o’zgarishlarga erishildi. Bundan tashqari, qo’shni davlatlar bilan aloqalarni mustahkamlash qayd etilgan, ushbu mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy, savdo, sanoat va madaniy sohalarda aloqalarni rivojlantirish bo’yicha juda ko’p ishlar qilinmoqda. Xususan, so’nggi yillarda JSTda qo’shni davlatlar bilan, masalan, Qozog’iston va Qirg’iziston bilan JSTda sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Afg’oniston, Qirg’iziston, Tojikiston va Eron bilan faol tashqi savdo balansining mavjudligini mamlakat tashqi savdosida ijobiy natija deb hisoblash mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi 20 ta yirik sherik davlatlar orasida to’rtta davlat, xususan Afg’oniston (772,3 million dollar), Qirg’iziston (610,1 million dollar), Tojikiston (307,2 million dollar) kabi davlatlar bilan faol tashqi savdo balansi mavjud. va Eron (33,2 million dollar). Tashqi savdo aylanmasining passiv saldosi qolgan 16 davlatda saqlanib qolmoqda.
Bugungi kunda O’zbekiston dunyoning 170 ga yaqin davlatlari bilan savdo aloqalarini olib bormoqda. Tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi SSR (17,7%), Rossiya Federatsiyasi (15,5%), Qozog’iston (8,3%), Koreya Respublikasi (5,9%), Turkiya (5,8%), Qirg’iziston (2,5%) va Germaniya (2,3%).
Respublika tashqi savdo aylanmasi tarkibida Toshkentda muhim ulush qayd etilgan, bu 34,2% yoki 12,42 mlrd dollarni tashkil etadi, bu tarkibda eng kichik ulush 1,2% yoki 421,7 mln dollar darajasida qayd etilgan, bu Surxondaryoda qayd etilgan maydon.
Jahon savdo tashkiloti hajmining uchdan bir qismi MDH davlatlariga to’g’ri keladi va so’nggi yillarda bu ko’rsatkich biroz o’zgardi. MDH davlatlari bilan hamkorlikni kuchaytirish va tashqi savdoni har tomonlama qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’rilgan choralarga qaramay, MDH davlatlari tashqi savdo aylanmasining ulushi 2019 yilning shu davriga nisbatan 2,0 foizga kamaydi. 2018 yilning shu davrida 3,7 foizga pasayish qayd etildi va ularning tashqi savdo aylanmasidagi ulushi, 2020 yil yanvar-dekabr oylari oxirida 32,6 foizni tashkil etdi.
2020 yil yanvar-dekabr oylarida boshqa davlatlarning tashqi savdo aylanmasi hajmi 2018-2019 yilning shu davriga nisbatan mos ravishda o’sdi va tashqi savdo aylanmasi umumiy hajmining 67,4 foizini tashkil etdi.
O’zbekiston Respublikasining MDH davlatlari bilan tashqi savdo aylanmasi 11,83 milliard dollarni tashkil etdi, shundan eksport hajmi 4,1 milliard dollarni, import hajmi esa 7,73 milliard dollarni tashkil etdi.
MDH mamlakatlari bilan tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi Rossiya Federatsiyasi (47,7%), Qozog’iston (25,5%), Qirg’iziston (7,6%), Turkmaniston (4,5%) va Tojikiston (4,2%) bilan qayd etildi.
2020-yil 11 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Evroosiyo iqtisodiy ittifoqida kuzatuvchi maqomini oldi. O’zbekiston Respublikasining YeAI bilan tashqi savdo aylanmasi 9,83 milliard dollarni tashkil etdi, shundan eksport hajmi 3,17 milliard dollarni, import hajmi esa 6,65 milliard dollarni tashkil etdi.
2020 yil yanvar-dekabr oylarida eksport qiluvchi sub’ektlarning umumiy soni 6 109 donani tashkil etdi, bu eksport hajmining maxsus eksportni hisobga olmaganda 9,32 milliard dollarga o’sishini ta’minladi (pasayish, 2019 yilning shu davriga nisbatan 25,7 foizni tashkil etdi).
Eksport tarkibida 86,8% tovarlar bo’lib, ular asosan sanoat mahsulotlari (19,2%), oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar (8,8%), kimyoviy moddalar va shu kabi mahsulotlarga (5,4%) to’g’ri keladi.
2020 yil dekabrida eksport 930,4 million dollarni tashkil etdi, 2019 yilning shu oyiga nisbatan 673,5 million dollarga kamaydi.
Eksport hajmining dinamikasi shuni ko’rsatadiki, 2020 yilning III choragida uning hajmi 6,18 milliard dollarni tashkil etgan bo’lsa, IV chorakda bu ko’rsatkich 3,53 milliard dollarga kamayib, 2,65 milliard dollarni tashkil etdi.2020 yil III choragiga nisbatan pasayish qayd etildi. 2,3 marta.
So’nggi uch yil ichida MDH davlatlariga eksport hajmi kamaydi va ularning umumiy hajmidagi ulushi 35,7 foizdan 27,1 foizgacha kamaydi. Shunga ko’ra, boshqa xorijiy mamlakatlarning umumiy eksport hajmidagi ulushi 64,3% dan 72,9% gacha o’sdi.
2018-2019 yillar bilan taqqoslaganda, 2020 yil yanvar-dekabr oylarida tashqi savdo aylanmasida tovar va xizmatlar eksporti bo’yicha bizning asosiy sheriklarimiz Xitoy (umumiy eksport hajmining 12,8%), Rossiya Federatsiyasi (9,7%) kabi mamlakatlar edi, Turkiya (6,7%), Qozog’iston (6,0%), Afg’oniston (5,1%), Qirg’iziston (5,0%) va Tojikiston (2,7%). Ularning umumiy eksport hajmidagi ulushi 48,0% ga etdi.
Respublika eksporti tarkibida muhim ulush Toshkent shahrida qayd etilgan, bu 19,5% yoki 2,95 milliard dollarni tashkil etadi, eksport tarkibida eng kichik ulush 0,8% yoki 124,1 million dollar darajasida qayd etilgan, bu Jizzax viloyatida qayd etilgan.
O’zbekistondagi meva-sabzavot sektori mamlakat va mintaqalarning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim segment hisoblanadi. Shuning uchun bu sohada meva va sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish uchun barcha choralar ko’rilmoqda, bu esa o’z natijalarini bermoqda.
Shunday qilib, meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilish hajmi 1,48 million tonnani tashkil etdi va qiymat jihatidan 1,008 milliard dollardan oshdi (pasayish darajasi 2019 yilning shu davriga nisbatan mos ravishda 16,5 foizni tashkil etdi). Shunga asoslanib, 768,3 ming tonna sabzavot 400,0 million dollarga, shuningdek 402,3 ming tonna meva va rezavorlar 353,9 million dollarga eksport qilindi (shu davrga nisbatan qiymat jihatidan pasayish darajasi) 2019 yil navbati bilan 15,1% va 13,0% tashkil etdi).
Meva-sabzavot mahsulotlarining asosiy eksport bozorlari Rossiya, Qozog’iston, Qirg’iziston va Pokistonga to’g’ri keladi. Bog’dorchilik, bog’dorchilik va uzumchilik kabi qishloq xo’jaligining tarmoqlari jadal sur’atlarda rivojlandi. Demak, 2020 yil yanvar-dekabr oylarida eksportning umumiy hajmida meva va sabzavotlarning ulushi 6,7 foizni tashkil etdi.
2020 yil yanvar-dekabr natijalariga ko’ra meva-sabzavot eksportining qiymat jihatidan eng katta hajmi Rossiya Federatsiyasiga to’g’ri keladi (meva va sabzavotlarning umumiy hajmining 25,3%), bu Afg’onistonga eksport hajmidan 5,2 baravar ko’pdir.
To’qimachilik mahsulotlari eksporti hajmining o’sishini to’g’ridan-to’g’ri tayyor mahsulot ishlab chiqarishni isloh qilish va paxta xom ashyosi o’rniga qo’shimcha qiymatni shakllantirish natijasida ko’rib chiqish mumkin. Masalan, 2020 yil yanvar-dekabr oylari oxirida to’qimachilik mahsulotlari 1,92 milliard dollar miqdorida eksport qilindi, bu umumiy eksport hajmining 12,7 foizini tashkil etdi va 2019 yil yanvar-dekabr oylariga nisbatan 18,1 foizga o’sdi.
To’qimachilik mahsulotlari eksporti tarkibida paxta iplari (48,9%), shuningdek, tayyor trikotaj va tikuvchilik mahsulotlari (26,4%) asosiy ulushga ega. 2020 yil yanvar-dekabr oylarida dunyoning 70 mamlakatiga 498 dan ortiq turdagi to’qimachilik mahsulotlari eksport qilindi.
To’qimachilik mahsulotlari eksportining eng katta ulushi Rossiya Federatsiyasiga (655,5 mln. Dollar – 34,1%), Xitoyga (438,2 mln. Dollar – 22,8%) va Qirg’izistonga (283,9 mln. Dollar – 14,8%) to’g’ri keladi.
Xizmatlar eksporti hajmi 2020 yil yanvar-dekabr oylarida 2,004 milliard dollarni yoki savdo eksporti umumiy hajmining 13,2 foizini tashkil etdi va 2019 yilning shu davriga nisbatan 41,7 foizga kamaydi. Transport xizmatlari (71,0%), sayohat (turizm) (12,8%), telekommunikatsiya, kompyuter va axborot xizmatlari (8,3%) va boshqa biznes xizmatlari (2,9%) xizmatlar eksportining sher ulushiga to’g’ri keladi.
Shu bilan birga, boshqa xizmatlar (5,0%) qurilish (2,2%), moliyaviy xizmatlar (1,0%), sug’urta va pensiya xizmatlari (0,9%) va boshqalarning eng katta ulushiga to’g’ri keladi.
Hisobot davrida import 21,17 milliard dollarni tashkil etdi (o’sish sur’atlarining pasayishi, 2019 yil yanvar-dekabrga nisbatan 12,8 foizni tashkil etdi). Uning tarkibidagi asosiy ulushni mashinasozlik va transport uskunalari (37,6%), sanoat tovarlari (16,9%), shuningdek kimyoviy moddalar va shunga o’xshash mahsulotlar (13,7%) egallaydi.
Shuningdek, tovarlar importi dinamikasini tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, 2020 yil yanvar-dekabr oylarida 2019 yilning shu davriga nisbatan tovarlar importi hajmi 1,91 milliard dollarga kamayib, 19,95 milliard dollarni tashkil etdi, xizmatlar importi esa 1,21 milliard dollarga yetdi.
2020 yil dekabr oyida import 2,4 milliard dollarni tashkil etdi, 2019 yilning shu oyiga nisbatan 119,3 million dollarga o’sdi.
2020 yilning choraklik tahlili shuni ko’rsatdiki, tovarlar va xizmatlar importi 2019 yilning shu davriga nisbatan birinchi chorakda mos ravishda 2,03 milliard dollarga (-29,9%), ikkinchisida 1,18 milliard dollarga (-19) kamaygan. , 7%) III yilda – 1,26 milliard dollarga (-18,9%). Faqatgina 2020 yilning IV choragida import hajmi deyarli 2019 yilning IV choragidagi hajmga tenglashdi.
Tovarlar importining qisqarishining umumiy foniga qaramay, tovarlarning ayrim guruhlari ko’paymoqda, masalan, tibbiy va farmatsevtika mahsulotlari – 1,17 mlrd. Dollar (o’sish 24,6%), efir moylari, resinoidlar va parfyumeriya moddalari, hojatxona vositalari, jilolar va yuvish vositalari – 237,9 million dollar(+ 21,5%), donli mahsulotlar va ulardan olinadigan mahsulotlar – 733,2 million dollar (+ 36,1%).
So’nggi yillarda MDH davlatlari va boshqa xorijiy mamlakatlar bilan import ulushini saqlab qolish dinamikasi, bu chegaralar ichida 36,5: 63,5 nisbatni tashkil etadi.
Umuman olganda, 2020 yil yanvar-dekabr oylarida O’zbekiston Respublikasiga 147 mamlakatdan tovarlar va xizmatlar import qilindi. Importning uchdan bir qismi (15,23 mlrd. Dollar) Xitoy (yirik importdagi ulushi 21,3%), Rossiya Federatsiyasi (19,7%), Koreya Respublikasi (10,0%) kabi yirik sherik mamlakatlarga to’g’ri keladi. Qozog’iston (9,9%), Turkiya (5,1%), Germaniya (3,6%) va Chexiya (2,4%).
Respublika importi tarkibida Toshkent shahrining salmoqli ulushi qayd etildi, bu 44,7% yoki 9,47 mlrd dollarni tashkil etadi, eng kichik ulush Qoraqalpog’iston Respublikasida qayd etilgan – 0,8% yoki 176,3 mln AQSh dollar.
Xizmatlar importi hajmi 2020 yil yanvar-dekabr oylarida 1,21 milliard dollarni yoki uning umumiy hajmining 5,7 foizini tashkil etdi va 2019 yilning shu davriga nisbatan 49,9 foizga kamaydi. Xizmatlar importining asosiy qismini sayohat (turizm – 36,4%), boshqa biznes xizmatlari (15,2%), transport xizmatlari (13,2%) va telekommunikatsiyalar, kompyuter va axborot xizmatlari (10,7%) tashkil etadi. Bundan tashqari, boshqa xizmatlar xizmatlarning umumiy importining 24,5 foizini tashkil etdi, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanganlik uchun to’lovlarning yuqori qismi (9,3 foiz), qurilish xizmatlari (8,9 foiz), texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash xizmatlari (3), 4%) va boshqalar.
Pandemiya paytida kiritilgan karantin cheklovlari xizmat ko’rsatish sohasiga ham ta’sir ko’rsatdi. Xususan, yaqin va uzoq xorij mamlakatlari tomonidan xalqaro transport qatnovi tranzitiga qo’yilgan cheklovlar natijasida transport xizmatlari importi 2,6 baravarga kamaydi va 160,0 million dollarni tashkil etdi Shu bilan birga, 2019 yilga nisbatan ayrim xizmatlarning importi o’sdi. Xususan, telekommunikatsiya xizmatlari importi 93,8 million dollarga yetdi (o’sish 66,6 foiz), kompyuter xizmatlari va dasturiy ta’minot 1,6 baravar o’sdi va 19,7 million dollarni tashkil etdi.
2020 yil yanvar-dekabr oylarida import tarkibidagi mashinasozlik va transport uskunalari hajmi 7,95 milliard dollarga yetdi va 2019 yilning shu davriga nisbatan 16,9 foizga kamaydi, umuman, importning umumiy hajmidagi ulushi 37,6 ni tashkil etdi %. Mashina va transport uskunalari importi hajmining pasayishiga sanoat uchun ixtisoslashtirilgan bo’lmagan mashina va uskunalar (17,6 foizga), shuningdek, ayrim tarmoqlar uchun maxsus ishlab chiqarilgan mashinalar (14,9 foizga) bog’liq.
Ta’kidlash joizki, mashina va uskunalar importining tobora ortib borayotgani sanoatlashtirish siyosatining aksi, shuningdek, ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, modernizatsiya qilish va oshirishda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha faol islohotlardir.
2020 yil yanvar-dekabr oylari oxirida import tarkibida sanoat tovarlari hajmi 3,58 milliard dollarga yetdi va 2019 yilning shu davriga nisbatan 13,6 foizga kamaydi, umuman, importning umumiy hajmidagi ulushi 16,9 foizni tashkil etdi.
Sanoat mahsulotlarining asosiy importi quyma temir va qotishma bo’lmagan po’lat buyumlar (761,7 million dollar), barcha turdagi g’ildiraklar uchun rezina shinalar va naychalar (210,1 million dollar), alyuminiy (203,4 million dollar), qog’oz va karton hisoblanadi. (202,4 million dollar), kontrplak, zarracha taxtasi, boshqa qayta ishlangan yog’och (201,0 million dollar) va boshqalar.
Eksport tarkibida tovarlar 88,0 foiz ulushga ega bo‘lib, bular asosan energiya manbalari va neft mahsulotlari (14,8 foiz), oziq-ovqat mahsulotlari (3,6 foiz), shuningdek, qora va rangli metallar (5,3 foiz) guruhlari hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.2019-2020).
2019-2020-yil yana faol oltin sotuvi bilan boshlandiYanvar oyida O‘zbekiston 1,6-1,8 milliard dollarlik mahsulotlar eksport qilgan bo‘lsa, bundan 812 million dollar oltin hissasiga to‘g‘ri keldi.O‘tgan yillarda ham shunday holat kuzatilgandi, yanvar oyida (2018)mamlakat 1,4 milliard dollarlik mahsulotlar eksport qilgan, biroq o‘shanda oltin yanada ko‘proq eksport qilingan (846 million dollarlik).
Oltin hajmini hisobga olmagan holda, jami tovar va xizmatlar eksporti 863,6 million AQSh dollarini tashkil etib, 46,1 foizga o‘sdi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi
O’zbekiston Respublikasining yirik hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasi
(yanvar-oktabr,mln, AQSH dollori)

Davlat nomi	2018-yil	2019-yil	2020-yil