|
YER OSTI KON LAHIMLARINING TASNIFI, ELEMENTLARI VA VAZIFAVIY TAVSIFI
Yer osti yoki yer ustida kon ishlari olib borish natijasida sun’iy bo‘shliqlar hosil bo‘ladi, bu bo‘shliqlar kon lahimlari deb ataladi. Ular qidiruv (razvedka) yoki kon qazish (ekspluatatsion) lahimlariga ajratiladi. 14 Qidiruv kon lahimlari foydali qazilmalarning zaxirasini, yo - tishini, tarkibiy qismlarini o‘rganish uchun o‘tiladi. Kon qazish ekspluatatsion lahimlari esa foydali qazilmalarni qazib olish uchun ochiq yoki yer osti usulida o‘tiladi. Konlarni qazib chiqarish uchta bosqichdan iborat: a) konni ochish; b) shaxta maydonini qazishga tayyorlash; d) bevosita foydali qazilmani qazib olish. Shunga ko‘ra, ekspluatatsion kon lahimlari ham uchga bo‘linadi, ya’ni kapital (kon ochuvchi), kon tayyorlov (zaxiraning bir qismini qazishga tayyorlovchi) va qazish – foydali qazilmani qazib olish lahimlariga bo‘linadi. Yer qobig‘ida joylashishi bo‘yicha kon lahimlari vertikal, gorizontal va qiya bo‘lishi mumkin. Kon yo‘lagining yo‘nalishini cheklaydigan va yo‘laklarning ilgarilashi bilan doim o‘zgarib, ilgarlab boradigan qazilmaning old devori kavjoy (забой) deyiladi.
Vertikal kon lahimlari
Vertikal kon lahimlariga stvollar, gezenklar, shurflar, ko‘r stvollar, ruda tushirgichlar kiradi. Ularning ayrimlari yer yuzasi bilan bevosita tutashgan va ayrimlari tutashmagan bo‘ladi. 15 Vertikal stvol bevosita yer yuzasi bilan tutashadigan va koni ochish uchun o‘tiladigan kon lahimidir. Stvollar bosh va yordamchi bo‘lishi mumkin. Bosh stvol shaxtadan qazib olingan foydali qazilmani yer yuzasiga chiqarish uchun xizmat qiladi. Yordamchi stvol esa yer osti ishchilarini, qurilish materiallarini, uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuzasiga ko‘tarish, shaxtani shamollatish uchun xizmat qiladi. Stvollar yer yuzasi bilan tutashgan joy stvol og‘zi va uning eng paski qismi zumpf deyladi. Yer sathiga yaqin yoki bevosita yer qobig‘ining sirtqi qismida joylashgan konni ochiq usul bilan kavlab oluvchi ishlab chiqarish korxonasi karyer deyladi. Razrez ko‘mir qazib olish bo‘yicha ochiq kon korxonasi bo‘lib, unda yuklovchi transport, ag‘darma xo‘jaligi, ta’mirlash mexanika ustaxonalari va saralash-boytish fabrikalari mavjud. Yer usti ochiq kon lahimlariga kopush, kanava, transheya va boshqalar kiradi. Kon lahimlari geologik qidiruv ishlarining har xil vaqtlarida o‘tiladi. Ustama jinslarni ochish uchun qo‘ndalang kesimi yuzasi (0,6 × 0,6 m) va chuqurligi (0,4 × 0,6 m) sun’iy ravishda ochilgan kon lahimi kopush deyiladi. Kanava ochiq kon lahimi bo‘lib, qo‘ndalang kesimi yuzasi kichik trapetsiya yoki to‘g‘ri burchakli uzun ariqsimon kavlanmadir. Chuqurligi, odatda, to‘rt metrgacha uzunligi bir necha o‘n metrdan bir necha yuzlab metrgacha bo‘ladi. Kanava geologik qidiruv ishlari yoki kon lahimlari suv bosib ketishidan saqlash, yomg‘ir, qor erishidan, yer osti suv sathini pasaytirish, karyer va shaxta suvlarini yo‘qotish va boshqa maqsadlarda qo‘llaniladi. Transheya ochiq kon lahimi bo‘lib, qo‘ndalang kesimi trapetsiya shaklida bo‘ladi, asos (tagi) bilan cheklangan va yon tamonlari qiya tekislik bilan tushgan. Qidiruv transheyalari qidiruv kanavalaridan, asosan, kattaligi 16 jihatidan farq qiladi hamda ko‘ndalang kesimi yuzasi mustahkamlagichsiz, yon tomonlari turg‘unlik bilan ta’minlangan bo‘ladi. Yer osti kon lahimlari ochiq kon lahimlariga nisbatan har xiligi bilan xarakterlanadi: vertikal (tik), gorizontal (tekis), qiya (ma’lum bir burchak ostida). Yer osti kon lahimlarining uzunligi taqqoslanganida balandligi va kengligiga nisbatan katta bo‘lsa (kichik kon lahimining ko‘ndalang kesimi yuzasi katta bo‘lsa) kamera deyiladi.
Shurf deb vertikal (tik) kon lahimiga aytiladi. Odatda, kichik ko‘ndalang kesim yuzasi 1–4 m2 gacha chuqurligi 20–40 metrgacha bo‘ladi. Gorizontal yer osti kon lahimlariga shtolnya, kvershlag, shtrek, rassechka kiradi. Shtolnya gorizontal yer yuzasi bilan tutash kon lahimi bo‘lib, geologik qidiruv yoki kon qazish ishlari – tashish, shamollatish va suv chiqarish uchun xizmat qiladi. Kvershlag gorizontal yer osti kon lahimi bo‘lib, yer yuziga chiqmaydi. Tog‘ jinslari orasidan foydali qazilma yotqizig‘iga ko‘ndalang o‘tkazilgan va tashish, shamollatish, ishchilar yurishi, 17 suv chiqarish uchun mo‘ljallangan, elektr va aloqa kabellari o‘tkazilgan kon lahimidir. Shtrek gorizontal yer osti kon lahimi bo‘lib, foydali qazilma yotqzig‘iga parallel o‘tkazilgan bo‘ladi. Rassechka gorizontal kon lahimi bo‘lib, yer yuziga chiqmaydi va u kon qidiruv ishlari uchun mo‘ljallangan shurf, shtolnya, shtrek, ko‘tarilmalar ichidan foydali qazilmalarga ko‘ndalang o‘tiladi. Rassechkalar uzunligi 20–30 metr, ba’zida 50–100 metr gacha bo‘ladi. Gorizontal kon lahimi foydali qazilma ichidan ko‘ndalang o‘tilgan bo‘lsa, ort deyiladi. Ortning yuzasi shtrekning yon devoridan, foydali qazilma ichidan o‘tiladi. Qiya kon lahimlariga shurf, shaxta stvollari (vertikal o‘qi qiya bo‘lsa), shuningdek, uklon, ko‘tarilma, bremsberg, gezenk, pech, prosek va hokazolar kiradi.
Uklon yer ostidan qazib o‘tilgan qiya lahim bo‘lib, yer yuzasiga chiqmaydi va foydali qazilmani ko‘tarish uchun xizmat qiladi. Ko‘pincha toza havoni yuqori gorizontallardan pastki qavatlarga uzatib beradi. Ko‘tarilma (восстаюший) yer osti vertikal yoki qiya kon lahimining foydali qazilmaning yotqizig‘i bo‘yicha ko‘tarilib va shamolattish, odamlar yurishi, foydali qazilmani tushirish uchun xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
