Reja: Kirish. Ishning umumiy tavsifi. I bob: Furqatshunoslikning tadriji

X U L O S A

“Har qanday odamga uning qilgan ishlariga qarab baho berish kerak” (Servantes)¹³ ekan , shu jihatdan, biz: “Furqat - milliy ma’naviyatimizning eng zabardast siymolaridan biri”, – deb ayta olamiz . Uning serqirra ijodiy faoliyati millat yoshlarining barkamol shaxslar bo‘lib voyaga yetishida, shubhasiz, muhim ahamiyatga ega. Shu sababli ham uning ijodini o‘rganish, asarlarini targ‘ib qilish ta’limda yaxshi samara beradi.Uning ijodini o‘rganish shoir haqida kengroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Furqat ziddiyatli va tahlikali bir zamonda yashaganligiga qaramay, o‘zidan boy ma’naviy meros qoldirdi. Uning asarlari nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki chet mamalakatlarda ham sevib o‘rganiladi.

Badiiy adabiyot qaysi janr va mavzularda yozilmasin, undan kutilgan asosiy maqsad insonni tarbiyalashdir. Shu jihatdan qaraganda, Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqatning ham har bir asari o‘ziga xos axloqiy-ta’limiy, ma’naviy ma’rifiy ahamiyatga ega. Bu asarlarning umumiy ruhi insonni komillik ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Shu sababdan ham, Furqat hayoti va ijodini o`rganish muhim masalalardan bo`lib qolmoqda. Furqat haqidagi izlanishlar sho`rolar davrida ham, mustaqillik davrida ham, xorijda ham tadqiq qilingan. Maqsud Shayxzoda, X. Rasul A. Abdug`aforov, A. Qayumov, Sharif Yusupov kabilar ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Ushbu malakaviy bitiruv ishimizda esa professor, adabiyotshunos olim Sharif Yusupovning furqatshunoslik sohasida amalga oshirgan ishlarini o`rganib chiqdik. Dastlab, 1984-yil Sh.Yusupovning “Furqat yo‘llarida” monografiyasi e’lon qilindi. Monografiyada Furqatning chet elga ketish va qolib ketish sabablari, shoirning vatandan judolikda kechgan og‘ir hayoti to‘g‘risida arxiv hujjatlari hamda ishonchli manbalar asosida e’tiborli mulohazalar bayon qilindi. Tadqiqotning yana bir diqqatga sazovor jihati shundaki, olim mazkur masalalar yuzasidan ilgarigi ilmiy ishlarda bildirilgan fikrlar bilan munozaraga kirishadi va o‘z qarashlariga ishonarli dalillar keltiradi. Shoirga nisbat berib kelingan bir qancha she’rlarning, jumladan, Sharifxo‘ja qozi va Sayidazim boyni tanqid qilgan deb kelingan hajviyalarning unga mutlaqo aloqasiz ekanligini rad etib bo‘lmaydigan dalillar bilan isbot etadi. Shoirning chor hukumati yuqori doiralarini madh etgan deb qaralgan asarlarini yangicha talqin qilib, ularning zohiriga emas, tag matniga e’tibor qaratish zarurligi haqidagi muhim ilmiy xulosani o‘rtaga tashlaydi. Olim 1990-yili “Furqat va o‘zbek ma’rifatparvarlik adabiyotining yangi bosqichi” mavzsida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Dissertatsiyada mazkur mulohazalarini yanada yangi dalillar, umumlashma ilmiy xulosalar bilan boyitdi. Arxiv hujjatlari va ishonchli manbalarga tayanish, ilmiy xulosalarning tamomila yangi ekanligi, yangicha talqin va dalillar - Sh. Yusupov tadqiqotlarining yutug‘ini ta’minlagan muhim omillar shulardan iborat. Sho‘ro davrida yaratilgan bir qancha ijtimoiy-falsafiy yo‘nalishdagi tadqiqotlarda ham Furqat hayoti va faoliyati, falsafiy qarashlari haqida qimmatli ilmiy mulohazalar bildirildi. Sh.Yusupovning “O‘zbek ma’rifatparvarlik adabiyoti va Furqat” nomli uslubiy qo‘llanmasi nashr etildi. Olimning barcha ilmiy asarlari arxiv ma’lumotlari, qo`lyozma nusxalar bilan ishlanligi sababli ham yangi va muhimdir. Birgina Furqat ijodiga oid ma’lumotlarining o`ziyoq ko`z o`ngimizda ma’rifatparvar shoirni yangicha gavdalantiradi.