Reja Kirish Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati Inqirozni bashorat qilishning turli XIL kontseptsiyalari Jahon iqtisodiyotining yangi inqirozi – iqtisodiy

Jahon iqtisodiyotining yangi inqirozi – iqtisodiy harakatsizlik

2020 yilda pandemiya sabab iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Bu haqda iqtisodiyot fanlari doktori o‘z fikrlarini bildirdi.
Jahon bankining ma’lumotlariga ko‘ra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50 yilda to‘rt marotaba tashqi qarz to‘lqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010 yildan buyon rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz to‘lqini ­o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. 2018 yilda jami qarz 54 foiz punktga oshib, YaIMga nisbatan 170 foizni tashkil etdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita bo‘lishi mumkin .
Hozirgi kunga qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan kelib chiqqan bo‘lsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila o‘zgacha tus olganligi bilan farqlanadi.
Prezident koronavirusning iqtisodiyotga salbiy ta’siri va global inqirozni yumshatish bo‘yicha Farmon imzoladi 2020 yilda qarz inqirozidan o‘zgacha tusga ega bo‘lgan, boshlanishidan iqtisodiy xususiyat kasb etmagan inqiroz omili – bu pandemiya ekanligini kuzatishga to‘g‘ri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir.
Boshqacha aytganda, yalpi iste’molning tushib ketishi va yalpi taklifning to‘xtalishi bilan bevosita bog‘liqdir. Mazkur iqtisodiy inqirozning eng asosiy belgisi sifatida – iqtisodiy harakatsizlikni keltirish mumkin. Bu sharoitda, davlatlarning eng asosiy vazifasi ­ minimal iqtisodiy harakatni ta’minlab turishdan iborat bo‘lishi lozim.
2020 yil fevralidan boshlab ayrim Xitoy kompaniyalari “Koronavirus obligatsiyalari”ni emissiya qilishni boshlashdi. Shenzhen Airlines aviakompaniyasi 600 mln. yuan miqdoridagi obligatsiyalarni muomalaga chiqardi.²
Jalb etilgan mablag‘lar asosan bekor qilingan parvozlar uchun biletlarning qiymatini yo‘lovchilarga qaytarib berish va oziq-ovqatlarni transportirovka qilish uchun moliyalashtirish tadbirlariga yo‘naltirilishini ma’lum qilindi. Shunga o‘xshash holatlarni tahlil etsak, fevral oyidan buyon 25 ta Xitoy kompaniyasi 24 mlrd. yuan (3,4 mlrd. AQSh dollari) miqdorida korporativ obligatsiyalar hisobidan qarz mablag‘larini jalb etdi.
Jahon bozorida esa, yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlar o‘rtasida milliy valyutalari vositasida o‘zaro iqtisodiy musobaqalar boshlanib ketdi. Ba’zi ekspertlarning xulosalari AQSh dollarining xalqaro valyuta bozoridagi o‘rni yuanning qadri oshishi ortidan xavf ostida qolishini aks ettirmoqda.
Koronavirus sabab bozorlar kasodga uchramoqda. Masalan, 2020 yil Rossiya moliya vazirligi “Milliy barqarorlik fondi”ning kapitali tarkibiga yuanni ham joylashtirishni boshlashini e’lon qildi. Hozir kunda ushbu fondning asosiy qismini AQSh dollari va yevro tashkil etadi. 2
020 yil 1 mart holatiga YaIMning 7,3 foizini tashkil qiladigan fond valyuta tarkibini yanada diversifikatsiya qilish sanksiyalar va geosiyosiy vaziyatda iqtisodiyotni inqirozli holatlardan himoya qilishda muhim chora bo‘lishi ta’kidlanmoqda. Jumladan, yuanning ulushini 15-20 foiz, dollarning ulushini esa 20-25 foiz atrofida bo‘lishiga erishish nazarda tutilmoqda.
Bu kabi salbiy oqibatlarni iqtisodiyotimiz tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish maqsadida Davlatimiz rahbari va Hukumatimiz tomonidan tezkor chora-tadbirlar ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu borada, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 5969-sonli Farmonining qabul qilinishi ayni muhim tadbir bo‘ldi. ³
Ushbu hujjatga ko‘ra, makroiqtisodiy muvozonatni barqarorlashtirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar belgilab berildi. Natijada, belgilangan yo‘nalishlarda vazifalarni amalga oshirish quyidagi makroiqtisodiy muvozonat ko‘rsatkichlarini ta’minlashga poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, Inqirozga qarshi jamg‘armaning tuzilishi pandemiya oqibatlarini aniq moliyalashtirish manbasini belgilab berdi.
Ushbu jamg‘armaning tuzilishi birinchi navbatda, pandemiya bilan kurashish xarajatlarini moliyalashtirishni o‘zida aks ettiradi. Kasallikni aniqlash, davolash kabi xarajatlar bilan birga tibbiyot xodimlariga moddiy rag‘batlantirishni o‘zida aks ettiruvchi xarajatlarni qoplash nazarda tutiladi.
Fikrimizcha, ushbu holat davlatning ijtimoiy majburiyatlarni o‘z zimmasiga olayotganligi va uni samarali amalga oshirayoganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, ushbu farmon doirasida makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashda kam ta’minlangan aholi qatlamlariga moddiy yordam berish hajmini oshirish orqali ichki iste’molni rag‘batlantirish va iqtisodiy o‘sish sur’atini saqlash nazarda tutilganligi bu sohadagi salbiy oqibatlarni yumshatishi bilan ahamiyatlidir.
Eksport bilan shug‘ullanuvchilarning ayrim xarajatlarini to‘lab berilishi, ushbu turdagi korxonalarning to‘lovga qobilligini saqlashga yordam berilishi;

• 
  iqtisodiy qiyinchilikka uchrayotgan korxonalarga uch yilgacha byudjet ssudalari berilishi;
  
• 
  to‘lovsizlikning makroiqtisodiy multiplikatsion ta’sirini oldini olishi kabi tadbirlar shular jumlasidandir.
  

Ijtimoiy soliq va shu kabi soliq, boshqa majburiy to‘lovlarning kechiktirilishi yoki ma’lum foizda kamaytirilishini joriy etilishi tadbirkorlarga barqaror “moliyaviy ta’til”ga chiqishini anglatadi. Natijada, makroiqtisodiy talab va taklif muvozanatiga erishishga sharoit yuzaga keladi.
Bir so‘z bilan aytganda, favqulodda yuzaga kelgan virusning ta’sirini kengayib ketmasligi uchun o‘z vaqtida choralarni, jumladan, iqtisodiy vazifalarni ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi iqtisodiy inqiroz oqibatlarini yumshatishga va bartaraf etishga to‘liq shart-sharoit yaratib beradi, deb hisoblaymiz.⁴
Umuman olganda, 2019 yildan boshlab aholining sotib olish qobiliyatini oshirishga qaratilgan choralarning qo‘llanganligi, xususan, daromad solig‘i tushirilganligi o‘zining ijobiy tasdig‘ini topdi. Shu bilan birga, O‘zbekistonda epidemik holat natijasida aholining iste’moli ayrim xarajatlari vaqtinchalik qisqarishi natijasida aholi daromadlarining iste’mol muddatini oshirishga yordam berishi mumkin.
Goldman Sachs Group Inc. va Morgan Stanley iqtisodchilari koronavirus sabab global inqiroz boshlanganini, ayni vaqtda uning qancha davom etishi hamda qay darajada chuqur ketishi borasida muhokamalar ketayotganini ma’lum qildi. Qayd etilishicha, koronavirus pandemiyasidan dastlab aziyat chekkan Xitoy iqtisodiyotining talafoti kutilganidan ko‘p bo‘lgan.
Morgan Stanley iqtisodchilari inqiroz butun dunyoning “bazaviy ssenariysi” ekani, undan qochish imkonsizligini hamda jahon iqtisodining o‘sishi 0,9 foizga pasayishini taxmin qilgan. Goldman Sachs mutaxassisi Yan Xatsius va uning hamkasblari jahon iqtisodiy rivojlanishining 1,25 foizga pasayishini aytmoqda. S & P Global ham bunga qo‘shimcha qilib, jahon iqtisodi 2020 yilda 1-1,5 foizga o‘sishini bashorat qilgan.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi bu pasayish 2009 yildagi 0,8 foizlik pasayish qadar “og‘riqli” bo‘lmasligini ta’kidlamoqda. Ammo 2001 yil va 1990-yillardagi iqtisodiy tushkunlikdan asoratliroq bo‘ladi. Morgan Stanley va Goldman Sachs vaziyat yilning ikkinchi yarmida o‘nglanishini taxmin qiyapti, biroq iqtisodiy xavf saqlanib qoladi.
Taxminlarda siyosatchilarga jiddiy zarar ko‘rishi mumkin bo‘lgan sohalarni qo‘llab-quvvatlash uchun bosimni paydo qilishi va buning natijasida kompaniya va iste’molchilar shokni o‘tkaza olishi ta’kidlangan.
Bloomberg tahlilchilari Xitoyning 2020 yildagi iqtisodiy o‘sish sur’ati pasayishini taxmin qilyapti. “Biz avval 5,2 foiz o‘sishni taxmin qilgandik. Yangi bashoratimiz 1,4 foizga teng. Bunda birinchi chorakda iqtisodiy o‘sish 11 foizga pasaygani inobatga olingan”, deyiladi Chang Shu, Devid Ku va Tom Orlik tahlillarida. AQSH Federal zaxira tizimi va boshqa markaziy banklar pul-kredit siyosatini yumshatdi. Yana ko‘plab hukumatlar jarayonga sekin munosabat bildirdi va endi fiskal choralar ishlab chiqyapti. Ammo bular investorlar xavotirini bostirishga yetmayapti.
Kecha, 18 mart kuni AQSH fond bozorlarida pasayish davom etdi va butun dunyodagi pasayishlar va neft narxininng tushishi fonida 5,5-7,8 foizgacha kuchaydi. Nyu-York fond birjasida Dow Jones Industrial Average 6,29 foizga pasayib, 19902,35 punktga tushib qoldi, yuqori texnologiyali kompaniyalar indeksi NASDAQ 8,31 foizga pasaydi va 6929,922 punktga tushdi, S&P 500 indeksi 7,75 foizga – 2333,06 punktgacha pasaydi.⁵
AQSH Federal zaxira tizimi ko‘rayotgan choralar bilan bir qatorda mamlakat Kongressi ham iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash uchun 1,3 trln dollar ajratishni ko‘rib chiqyapti. Qayd etish kerakki, bu juda katta summa hisoblanadi.
Xalqaro valyuta jamg'armasi xodimlarining 2019 yildagi tashqi sektori baholari tashqi pozitsiyalarni COVID-19 inqirozi boshlanishidan oldingi kabi baholash uchun etalon hisoblanadi. Tashqi pozitsiyalarni baholash ijobiy va salbiy ortiqcha tashqi muvozanatlarga mos keladigan ko'p tomonlama yondashuvni talab qiladi. XVFning tashqi baholash tizimi EBA metodologiyasining so'nggi vintage-dan raqamli ma'lumotlarini bir qator tashqi ko'rsatkichlar va mamlakatga tegishli qarorlar bilan birlashtiradi. EBA metodologiyasi mamlakat asoslari va kerakli siyosatiga bog'liq bo'lgan joriy hisob-kitoblar va haqiqiy valyuta kurslari me'yorlari (yoki ko'rsatkichlari) bo'yicha ko'p tomonlama izchil hisob-kitoblarni ishlab chiqaradi.

1. 
   jadval.