|
Илдиз. илдиз тизими кучсиз ва майда ён илдизлардан иборат, тупроқнинг ҳайдалма қатламида асосий массаси жойлашган.
Поя. Поясининг бўйи 60—175 см, фақат юқори қисмидан шохланади. Кўсаклари 2—3 та, ўртача 8—10. Поясининг маҳсулдор қисми, уруғ палла жойлашган жойдан тўпгул ҳосил қиладиган биринчи шохгача. Поянинг бу қисмидан энг қимматли тола (26—31 %) олинади. Ранги оч яшил ёки кўк яшил.
БАРГ: Барглари лансетсимон, бандсиз.
ГУЛ: Гуллари тўғри, бешталик типда кўк, пушти ёки оқ рангли тожбарглари бор. Чангчилари тўқ сариқ
ёки сариқ, уруғчиси бешта уяли тугунча, бешта устунчаси бор.
М эВА. Меваси беш уяли кўсак, ҳар бир уя яна иккига бўлинади, ҳар бир
уяда биттадан уруғ жойлашган.
Уруғи. Уруғликлар ясси, тухумсимон шаклда, қўнғир ёки жигарранг. Толали зиғир мўтадил, сернам, юмшоқ иқлимга эга минтақаларда экилади. 1000 уруғ массаси 3—6 г. Уруғлар кўкараётганда ўз вазнига нисбатан 100—180 % сувни ютади.
5. Толали зиғирнинг алмашлаб экишдаги роли: қайси экинлардан кейин экилади, Толали зиғирдан кейин қайси ўсимликларни экиш мумкин.
Зиғир тупроқни унчалик кучсизлантирмайди. Шунинг учун алмашлаб
екишларда толали зиғир кузги бугғдой, кузги жавдар, картошка, лавлаги
учун яхши оcтмишдош.
6. Толали зиғирнинг биологик хусусиятлари: Толали зиғирни ривошланиш фазалари, фойдали ҳароратни роли, бошқа факторларни таъсири, иссиқлик, ёруғлик, ҳаво, сув, озиқ моддалар.
Ҳароратга талаби. Толали зиғир уругиари 2—5 °C да кўкара бошлайди, майсалари 3—5 °C совуққа чидайди. Ҳарорат 18—22 °C дан юқори бўлса ва кун давомида кескин ўзгариб турса, толали зиғир ёмон ўсади. Фаол ҳарорат йиғиндиси, ўсув даврида 1000—1300°C талаб қилинади. 0 ъсув даври 70-100 кун.
Намликка талаби. Толали зиғир — намсевар ўсимлик, транспиратсия коеффитсиенти 400—450. Уруғ ғунчалаш-гуллаш даврида намга жуда талабчан. Бу даврда тупроқдаги намлик ЧДНС 70 % атрофлда болиши лозим. Гуллаш даврида тез-тез ёмғир ёғса, ўсимлик ётиб қолиши ҳамда замбуруғ касалликлари билан зарарланиши мумкин. Сизот сувлар яқин жойлашган майдонларда толали зигғир яхши ўсмайди. Етилиш даврида қуруқ, илиқ ва қуёшли об-ҳаво қулай.
Ёруғликка талаби. Толали зиғир узун кун ўсимииги. Қуёш ёрағлиги
кучли бўлганда ўсимлик кучли шохланади, толанинг ҳосилдорлигини ҳамда
сифатини пасайтиради. Толали зигғир 1 с тола ҳосил қилиш учун тупроқдан 8 кг азот, 4 кг фосфор, 7 кг калий ўзлаштиради.
Азотли ўғитлар толали зиғир узун толалари ҳосилини оширади. Меъёридан ортиқ солинган азот ўсимликнинг ётиб қолишига, касалланишига, шунингдек, ўсув даврининг чўзилишига олиб келади. Арч а фазасида азотга жуда талабчан.
7.Толали зиғир навлари: бугун экилаётгн навлар, раёнлаштирилган навлар, истиқболли навлар.
К—6, ВНИИЛ—11, Л—112, Оршанский—2, Могиловский,
Тверса, Лазур.
8.Толали зиғирни экишга ерни тайёрлаш: асосий муддатлар бўйича, кузги шудгор, теккислаш, пол билан шўр ювиш, агат олиш, бороналаш, мола босиш.
Кузги шудгор эрта ва сифатли қилиб ўтказилса, толали зиғирнинг ҳосилдорлиги ва тола сифати ошади. Тупроқни асосий ишлаш билан ишлаб кузги шудгор қилишдир.
9. Ерларни эрта баҳорда Толали зиғир уруғини экишга тайёрлаш.
Тупроқни лушчилниклар билан ишлаш ўтмишдош экин ҳосили йиғиштирилиши билан дарҳол ўтказилади. Лушчилниклар билан ишлаш, тупроқни ҳайдаш, бегона ўтларни йўқотади. Бир йиллик бегона оcтлар билан ифлосланган далалар ЛДГ—10 лушчилниклар билан 6—8 см чуқурликда ишланади. Илдизбачкили бегона ўтлар ифлослантирган далалар, енгил тупроқларда 12—14 см, оғир тупроқларда 10—12 см чуқурликда лушчилниклар билан ишланади, фақат илдизбачкили бегона оcтлар билан ифлосланган далаларда ППЛ—10—25 плуг лушчилниклари қоғлланилади. Зиғир кўп йиллик ўтлар беда, себаргадан кейин жойлаштирилганда ер ҳайдашдан икки ҳафта олдин 6—8 см чуқурликда лушчилниклар билан ўсимликлар бошчалари қирқилади, кейин чимқирқарли плуглар билан ўсимликларнинг бошчалари қуригандан кейин, ер ҳавдалади.
10. Толали зиғир уруғини экиш: муддатлари усуллари бўйича экиш меъёрлари.
Екиш учун Давлат рўйхатидан ўтган навларнинг И ва ИИ синф талабларига жавоб берувчи уаигМаридан фойдаланилади. Уламинг тозалиги мувофиқ ҳолда 99; 98 ва унувчанлиги 95; 90 % дан кам боғлмаслиги, намлиги 12 % дан ортиқ бўлмаслиги талаб қилинади. Зарпечак ва бошқа карантин бегона оcт уругМарининг экиладиган уруғларга аралашган бўлишига йўл қўйилмайди. Уругғлар экишдан 3—4 ой олдин паноктин препарати билан 200 г/с нисбатда ишланади. Уруғлар дориланганда 1 т
уруққа 3—5 1 сув ва плёнка ҳосил қилувчи спирт бардаси ёки нордон сув қўлланилади. Уруғлар ПСШ—5, ПС—10А машиналарида дориланади. Уруғлар экишдан 10—15 кун олдин офтобда брезент устида вақтивақти билан ағдарилиб қуритилади. Бу усул уруғларнинг ўсиш энергиясини ва дала унувчанлигини оширади.Екиш тупроқнинг уруғлар экиладиган чуқурлигида ҳарорат 7—8 °C қизиганда бошланади. Эрта экиш зиғир ҳосилини ва тола сифатини оширади.Екиш тор қаторли СЗЛ—3,6 сеялкаларида, қатор оралари 7,5 см қилиб экилади.Уруғларни экиш чуқурлиги 1,5—3 см. Экиш меъёри 20—25 млн унувчан уаигc/га (100—120 кг/га). Ётиб қолишга мойил навларда экиш меъёри бироз камайтирилади. Толали зиғир уруг учун кенг қаторлаб (45 см) ёки лента усулида 45х7, 5х7,5 см қилиб камайтирилган меъёрларда экилади.
11.Толали зиғирга дастлабки ишлов бериш(қатор ораларига ишлов бериш).
Етарли намлик ва иссиқлик боғлганда зигғир уругғлари 5—6 кунда униб чиқади. Экишдан униб чиқишгача ёгғингарчиликлар натижасида қатқалоқ ҳосил боўлса, у тоғрли ёки ротатсияли бороналар билан ишланади.
Толали зиғир ҳосили ва тола сифати бегона ўтлар туфайли камаяди. Шунинг учун оқшўра, ёwойи турп сингари баҳори бегона ўтлар, ҳидсиз ромашка, пахта тикон сингари кузги ва кўп йиллик бегона оғтларга қарши агротехник, олдини олиш ва кимёвий усулларда қарши курашилади. Гербитсидлардан 2М—4Х нинг натрийли тузини 70 % 0,9—1,4 кг/га меъёрда қўлланилади. Гербитсидлар оғсимликнинг боғйи 5 см дан 15 см гача бўлган пайтда «арча» фазасида қўлланилади. Кейинги йилларда базагран ва базагран М гербитсидларни 3—4 1/га меъёрда қўллаш яхши натижа бермоқда. Гербитсидлар азотли ва микроогитлами аралаштириб барг орқали озиқлантиришлар билан биргаликда қўлланилиши мумкин. Гербитсидлар ОВХ—28,
ОН—400 пуркагичларида 200—300 1/га меъёрда қоМланилади.
12. Озиқлантириш. 1т ёки 1 ст маҳсулот олиш учун қанча миқдорда ердан фосфорни, калийни олиб чиқиб кетади. Озиқлантириш муддатлари, меъёрлари, На, П, К.
Толали зиғир 1 с тола ҳосил қилиш учун тупроқдан 8 кг азот, 4 кг фосфор, 7 кг калий ўзлаштиради.Азотли ўғитлар толали зиғир узун толалари ҳосилини оширади. Меъёридан
ортиқ солинган азот ўсимликнинг ётиб қолишига, касалланишига, шунингдек, ўсув даврининг чўзилишига олиб келади. Арч а фазасида азотга жуда талабчан.
Толали зиғир ҳаётининг дастлабки даврларида фосфорга жуда талабчан. Фосфор ўсимликнинг ривожланишини тезлаштиради, тола сифатини яхшилайди.Калий ётиб қолишга чидамлиликни оширади, тола сифатини яхшилайди.Зиғир ривожланишининг дастлабки 3 ҳафтасида ва шоналаш фазасида калийга жуда талабчан. Маъданли ўғитлар тўла меъёрда қоқлланилганда поя ҳосили 40 %,ъуруғламики 30 % ошади. Тўла маъданли ўғитлар Н:П:К, одатда, унумдорлиги паст тупроқларда 1:2:3 ва 1:3:4 нисбатда азотга бой тупроқларда қўлланилади. Поя ҳосили 1 кг моддага 5—8 кг ни ташкил қилади.Ўғитлаш тизимида илдиз тизимининг ўзлаштириш қобилияти пастлиги,тупроқ эритмасининг юқори консентратсиясига таъсирчанлиги, ўсув даврининг қисқалиги эътиборга олинади. Гўнг ва компостларни ўтмишдош экинга солинади. Улар бевосита толали зигғирга солинганда оғсимликлар ётиб қолади, поялар қалинлиги турлича боғлади, поялар дағаллашиб тола чиқиши камаяди. Ерни ҳайдаш олдидан фосфорли ўғитлар 60—100, калийли ўғитлар 60— 120 кг/га солинади. Азотли ўғитлар 30—45 кг/га баҳорда солинади. Мураккаб ўғитлардан аммофос, нитрофоска, нитроаммофоскани солиш юқори самара беради. Экиш пайтида қаторларга аммофос ёки гранулаланган суперфосфатни 10—12 кг/га меъёрда солиш самарали.
13. Толали зиғирни суғориш муддатлари, меъёрлари, шароитга қараб суғориш.
Толали зиғир — намсевар ўсимлик, транспиратсия коеффитсиенти 400—450. Уруғ ғунчалаш-гуллаш даврида намга жуда талабчан. Бу даврда тупроқдаги намлик ЧДНС 70 % атрофлда болиши лозим. Гуллаш даврида тез-тез ёмғир ёғса, ўсимлик ётиб қолиши ҳамда замбуруғ касалликлари билан зарарланиши мумкин. Сизот сувлар
яқин жойлашган майдонларда толали зигғир яхши ўсмайди. Етилиш даврида қуруқ, илиқ ва қуёшли об-ҳаво қулай.
14. Касалликлари, зараркунандалари ва уларга қарши кураш чоралари.
Сурункасига бир майдонга толали зиғирни экиш ёки уни 6—8 йилдан эрта яна шу майдонга экиш тупроқда фузариоз, антракноз, полиспориоз касалликларини чақирувчи замбуруғлар бактерияларининг тўпланишига ҳамда ҳосилнинг кескин камайишига ёки тўла нобуд бўлишига олиб келади. Зараркунандалар ва касалликларга қарши курашда уруғларни дорилаш, алмашлаб экишни тоғри ташкил қилиш ҳамда бошқа чора-тадбирлар қўлланилади.
15. Ҳосилни йиғиштириб олиш тизими, муддатлари, усуллари, техникаси.
Толали зиғ ирнинг яшил, эрта сариқ, сариқ ва таом пишиш фазаларида ҳосили йиғиштирилади.
16. Толали зиғирни оралиқ ва такрорий экишдаги ўрни ва аҳамияти.
Алмашлаб экишларда ғалла экинларидан кейин толали зиғир жойлаштирилиши
кўзда тутилса, бундай далага карамдошлар оиласига кирувчи — рапс,
мойли туип, хантал оралиқ экинлами озиқа ёки сидерат сифатида экиш яхши натижа беради.
17. Толали зиғир уруғининг кимёвий таркиби.
Уруғларида 35—42 % яхши қурийдиган мой мавжуд. Зиғир мойи бўёқ, қоғоз,
електротехника, медитсина, парфумерия, озиқ-овқат саноатида фойдаланилади.
18. Толали зиғир маҳсулотларини уруғини сақлаш ва қайта ишлашни замонавий технологияси.
Ўсимлик юқори ҳосил ва сифатли уруғларни фақат ҳамма технологик усуллар ўз вақтида, тез ва сифатли ўтказилгандагина шакллантиради.
19.Хулоса, таклиф ва тавсиялар.
Толали зиғир ғозадан кейинг яхши тола берадиган ўсимлик хисобланади. Ундан олинадиган махсулатлар кўп сохаларда қўлланилганлиги учун уни экиш ва парвариш қилишга этибор бериш керак.
20.Фойдаланилган манбалар.
1,Бўриев Ҳ.Ч., Ашурметов О.А. Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси. Тшкент: “Меҳнат”, 2000 21
2.Останақулов Т.Е. Мева-сабзавот ва полиз экинларини етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси. Самарқанд, 2006
3Р.О. ОРИПОВ, Н Х. ХАЛИЛОВ ,,0 ъСИМЛИКШУН0СЛИКъъ
ҳттпс://агро-олам.уз
www. Wикипедиа.уз
Do'stlaringiz bilan baham: |
