Reja: Kirish I. Mehnat jarayonini tahlil qilish hamda didaktik tushunchalar

II. Mehnat ta’limi o’qitish metodlari.
2.2 Mexnat operatsiyasi , mexnat uslubi, mexnat xarakatlari



Maktabda tarbiya bilan chambarchas boglik ta`lim jarayonini tashkil etishga asos buladigan etakchi koidalar didaktik printsiplar xisoblanadi. Didaktik printsiplarga ta`lim va tarbiyalning birligi, ilimiylik, nazariya bilan amaliyotning boglikligi, izchillik va sistemalilik, kursatmalilik, onglilik va aktivlilik kabilar kiradi. Didaktik printsiplar uz-aro boglikdir. Shu sababli xar bir konkret mashgulotni utkazishda bir yula kator didaktik printsiplarning talablarini xisobga olish va ularni kompleks amalga oshishi uchun sharoit yaratish kerak. Masalan, ta`limda ilimiylik printsipini ta`minlash bilan o’quvchilarning onglilik va aktivligiga ason erishish mumkin va aksincha, agar o’quvchilar ta`limga nisbatan ongli va aktiv munasabatta bulsalar, ta`limning ilimiylik saviyasini ta`minlash oson buladi. Agar ta`limda kursatmalilik amalga oshirilsa, nazariyaning amaliyot bilan boglikligi printsipi xam amalga oshadi. Va aksincha, agar nazariyani urganish amaliyot bilan uzviy boglik olib borilsa, ta`limda kursatmalilikni ta`minlash uchun sharoitlar yaratiladi. Xamma ukuv predmetlari uchun didaktik printsiplar umumiydir, ammo xar bir konkret xolda ularni kullash uz xususiyatlariga ega. Didaktika pedagogikaning ta`lim jarayoni umumiy konuniyatlarini urganadigan kismidir. Didaktika grekcha suz bulib, sabok buladigan degan suzdan kelib chikadi. Suzma suz tajriba kilganda didaktika ta`lim nazariyasi demakdir.
Didaktika xususiy metodikalar bilan boglangan xolda barcha ukuv fanlari uchun umumiy konun va koydolarni belgilab beradi. Mexnat va kasib ta`limi ukitish uslubieti fanidan bu tamoyilar mexnat darslari jaraenida kanday tadbik etilishin kurib chikamiz. 1.Onglilik va aktivlik printsipi- o’quvchilar uz bilimlarini amalda kullay olsalargina ta`limda onglilikga erishilgan deb xisoblash mumkin. O’quvchi kilayotgan ishining mazmunini yakkol tasavvur kilganda gina ishga ongli ravishda kirishadi. Ta`limdagi onglilik o’quvchilarning aktivligi bilan uzviy boglikdir. Mexnat ta`limi jarayonida o’quvchilar aktivligining rivojlanishi uchun aloxida yaxshi sharoit yaratiladi. Bu sharoit avvalo mexnatning unumligi xarakteridan iborat buladi. Agar o’quvchilar uz mexnatlarining natijasi biror ijtimoiy foydali maksadga muljallanganligini bilsalar, zur kizikish xamda topshirikni sifatli va muddatida bajarish ishtiyoki bilan ishlashi aniklangan. Shu sababli karxonaning, otalikdagi bolalar bogchasining maktab ukuv kabinetlarining o’quvchilar bajara oladigan va dastur mazmuniga javovan beradigan buyurtmalaridan mexnat ta`limi ukituvchisi o’quvchilar aktivligini oshirishning muxim vositasi sifatida foydalanishi kerak.
Bu printsip o’quvchilarda materialistik dune karashni shakllantiradi. 2.Ilimiylik printsipi – Mexnat ta`limi jarayonida o’quvchilar xar xil materiallarga ishlov berish, elektro montaj ishlarini bajarish, mexanizmlarni yigish va boshkalarni urganadilar. Shu bilan birga ularda ma`lum malaka va kunikmalar tarkib topib kolmay, urganilayotgan mexnat operatsiyalarining ilmiy asoslari xakida tushincha xam xosil buladi. Ilmiy asoslar o’quvchilarning umumiy rivojlanishini va fan asoslariga oid bilimlarini xisobga olib tushunarli formada bayon kilinadi. Mexnat ta`limida ilimiylik printsipini ta`limni eng yukori ilmiy-nazariy saviyada utkazish talabi sifatida emas, ta`lim jarayonini metodologik asosda, xozirgi zamon ilmiy-texnik ma`lumotlarga va o’quvchilarning fan asoslari buyicha bilimlariga tayangan xolda tashkil etish talabi deb tushinish lozim.
Agar o’quvchilar xali urganmagan tabiiy ilmiy konuniyatlarga tayanadigan ma`lumotlarni bayon kilish zarur bulib kolsa, mexnat ta`limining vazifalarini bajarishdan bosh tartmaslik va ularni xal kilish yullarini izlash kerak. Xozirgi zamon texnologik ilgor ishlab chikarish texnologiyasi bilan tanishadilar. Ilimiylik printsipi terminlarini tugri ishlatishga urgatadi. (shtangen –tsirkul` tugri shtangan emas, kerno emas, kerner). 3.Sistemalilik va izchillik printsipi – Ukituvchi mexnat ta`limi jarayonida ukuv materialini ixtiyoriy ravishda emas, ma`lum koidalarga asosan bayon kiladi. Ukuv materialini bayon kilishda uchraydigan ishlab chikarish texnologiyasidan birmuncha chetlanishlarning sababi soddadan murakkabga utishdek didaktik koidani bajarish bulib xisoblanadi. Urta maktabdagi mexnat ta`limining mazmunida ma`lum ketma-ketlik va sistemalilikni kayd etish mumkin. Boshlangich maktab o’quvchilari ishlov berish nisbotan asonirok va turmishda tez-tez uchrab turadigan materiallarga ishlov berish usullari bilan tanishadilar.
Sinfdan-sinfga utgan sayin o’quvchilar murakkabrok mexnat kurollari ishlatishini, kup jismoniy kuch sarflash xamda psixik rivojlanishning yuksak darajada bulishini talab kiladigan materiallardan detallar tayyorlash usullarini urgana boradi. Sekin asta ular mashina mexnatiga, oldin sodda, keyinchalik murakkab mashinalarning kurilishini urganishga jalb kilinadi. Ukuv materialini tugri taksimlash ya`ni oddiydan murakkabka, oddiy operatsiyalardan kiyinirok operatsiyalarni bajarishga utishni talab kiladi. 4.Nazariya bilan amalietning boglikligi – nazariyaning amaliet bilan bogliklik printsipini amalga oshirish uchun ularning inson faoliyatining bir-biridan ajralmas ikki tamoni ekanini, nazariyadan amaliyotda foydalanish, amaliyot esa kupincha yangi nazariy kashfiyotlar uchun asos bulishi xakida koidani o’quvchilarga tushintirish va ta`lim jarayonida doim eritib borish zarur.
Mexnat ta`limi jarayonida ayniksa nazariyani amaliyot bilan boglash uchun kulay sharoit yaratiladi, chunki ma`lumotlarning kup kismi o’quvchilarga ular ishni bilgan xolda topshirikni tugri bajara olishlari uchun beriladi. Mexnat ta`limi darslari odatda sof amaliy va sof nazariy darslarga bulinmaydi. Nazariy materiallar ayrim mashgulotlarga nazariy ma`lumotlarni urganishdan o’quvchilarning amaliy faoliyatiga bevosita utish ta`minlanadigan kilib taksimlanadi. O’quvchilar nazariyaning amaliy faoliyat uchun axamiyatini va uzlashtirilgan amaliy tajriba orkali yangi nazariy bilimlar uzlashtirilishini bilib oladilar. Nazariyaning va amaliyotning xar xil formalari mavjuddir ( laborotoriya, ishlari, ekskursiya, praktik ish) bu bilan biz o’quvchilardagi bilimni sifatini oshirishga erishamiz. 5.Ta`lim va tarbiyaning birligi- ta`lim jarayonida o’quvchilarni tarbiyalash sodir buladi. Mexnat ta`limi o’quvchilarga mexnat tarbiyasi berish, ularni mexnatga psixologik jixatdan tayorlash maxsadida maktab ukuv rejasiga majburiy predmet sifatida kiritilgan. Mexnat tarbiyasi muxim ta`limiy masalalardan biri sifatida karalishi kerak, bu masala ish ob`ektlarini tanlashda, mashgulotlarni tashkil kilish va xakozalarda xisobga olinadi. O’quvchilarning mexnat ta`limi jarayonida faoliyatlarining xarakteri mexnat ta`limi uchun eng kulay sharoit yaratadi.
Avvalo o’quvchilarda mexnatga ijobiy munosabat tarkib topadi va bu o’quvchilar uz topshiriklariini katta ma`suliyat va juda ishtiyok bilan bajarishlarida namayon buladi. O’quvchilar unumli mexnatga kushilib, jismoniy mexnat uzining ijtimoiy axamiyati buyicha akliy mexnatdan kolishmasligini tushuna boshlaydalar. Mashgulotlar tugri tashkil kilinsa, o’quvchilarda kollektiv bulib ishlash xissi mustaxkamlanadi, chunki ular bir-birlari bilan ishlab chikarish munosabatlariga kirishadilar.
Mexnat ta`limi jarayonida o’quvchilarga mexnat madaniyatining umumiy koidalari (ish kiyimlariga karash, ish joylarini batartib tutish, sozlangan asbob bilan ishlash va boshkalar), materiallarga nisbatan tejamkorlik munasabatida bulish singdiriladi. Maktabda o’quvchi elgiz bilim kunikma va malakalarini egallab gina kolmaydi. Balki xar jixatdan mukammal tarbiyalanadi. Akliy va jismoniy mexnat jarayonida xarakter xususiyatlari va xatti xarakat, kunikma va odatlarni tarbiyalaydi. Ta`lim jarayonida utilaetgan mavzu va mavzuchalarning mazmunidan kelib chikadigan tarbiyaviy ta`monlarini tugri belgilash xam uni ta`lim bilan birga bir butunlikda amalga oshirishni ta`minlash juda axamiyatga ega. 6.Kursatmalilik printsipi- ustaxonadagi mashgulotlarda kursatmalilik, avvalo texnik chizmaning xozirgi zamon ishlab chikarishidagi roli bilan boglik xolda aloxida axamiyat kasb etadi. Chizmani ukish mexnat topshirigini bajarish boshkichlaridan biri. Bundan tashkari chizmashilikka oid ayrim bilimlarsiz o’quvchilarga konstruktsiyalash va texnologiya elementlarini urgatib bulmaydi. Chizmashilik 7-sinfdan ukitilishi sababli mexnat ta`limi ukituvchisining uzi chizmashilik buyicha ma`lumotlar berishiga tugri keladi. Ustaxonalardagi mashgulotlarda o’quvchilar chizmashilikdan chizmani ukish, uncha murakkab bulmagan detalni tekislikdagi tasviri buyicha fazodan tasavvur kila olish uchun etarli bilimlarni olishi zarur. Ustaxonalardagi mashgulotlarda kursatmalilikning keng tarkalgan xamma turlari-tarkatma material, plakatlar, modellar, diapozitivlar, kinofil`mlar va boshkalardan foydalaniladi.
Kursatmalilik o’quvchilarini kizikishini orttiradi va kiziktiradi, utilaetgan darsni yaxshi esta saklab kolishga erdamlashadi. 7.Bilimlar, malakalar va kunikmalarni egallashning puxtaligi (Mustaxkam pukta uzlashtirish)- xozirgi fan-texnika rivojlangan, yil sayin bilimlar xajmi goyat jadal usib borayotgan sharoitda ukitish jarayonini shunday tashkil kilishga tugri keladi, maktabni bitirib chikkanlar uz amaliy faoliyatlari jarayonida yangi bilimlar, malakalar, kunikmalarni mustakil egallashlari uchun eng kulay sharoit yaratilsin.
Buning uchun bilim, malaka va kunikmalar puxtagina emas, moslashuvchan xam bulishi, o’quvchilar ularni yangi ishlab chikarish sharoitlarida kullay olishlari kerak. Bunga o’quvchilar fakatgina utilaetgan darsni uzlashtirib kolmay oldingi utilgan darslar yuzasidan malaka va kunikmalarni takomillashtiradilar, kerak bulib kolganda esa esga tushirib praktik ish mobaynida kullaydilar, politexnik ta`lim tufayli erishiladi.O’quvchilarda turli mexnat kurollari, texnologik protsesslarni ularning samaradorligini aniklash maksadida analiz kilish, takkoslash malakalarini shakllantirish xam yordam beradi. Mexnat ta`limi sharoitida bilimlar, malakalar va kunikmalarni egallash puxtaliligiga avvalo yangi materialni samarali bayon kilish xisobiga erishiladi.
Bilimlar va malakalarning puxtaligini ta`minlashda mashklarni yulga kuyish va ta`limning texnik vositalarini kullash, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish katta axamiyatga ega. 8.Mexnatning o’quvchilarga tushunarli va ularning kuchlari etadigan bulishi.(O’quvchilarni esh va individual xususiyatlarni xisobga olish) – Mexnat ta`limi buyicha ukuv materialining mazmuni fan va texnika tarakkiyotining xozirgi zamon darajasiga mos, o’quvchilarga tushinarli bulishi shart.
Shuning uchun kupincha o’quvchilarning ukuv materialini uzlashtirishlarini osonlashtiradigan va ularni ancha kiyin nazariy va amaliy masalalar bilan tanishtiradigan xar xil metodlarga murojat kilishiga tugri keladi. Mexnat ta`limi o’quvchilarga tushinarli va bajara oladigan bulishi uchun nazariy ma`lumotlar gina emas o’quvchilar organizmiga tushadigan jismoniy nagruzkalarni xam nazarda tutish lozim.Mexnat darslarida ukituvchi charshashning tashki alomatlarini kuzatib turishi va shunga kura jismoniy nagruzkani boshkarib borishi lozim. O’quvchilarning individual xususiyatlari ukuv materialini, mexnat malaka va kunikmalarini uzlashtirishlaridagina emas, mexnatga munasobatlarida xam namayon buladi.
Ukuv materiallarini uzlashtirish kobiliyatlari buyicha o’quvchilar bir-biridan sezilarli fark kiladi. Buning sababi o’quvchilarning bazilari oilada, ba`zilari texnik tugaraklarda mexnatga birmunsha tayorgarlik kuradi. Mexnat ukituvchisi topshiriklar tanlashda ana shularning xammasini xisobga olishi kerak. Amaliy ishni bajarish buyicha o’quvchilarni shartli ravishda uch gruppaga bulish mumkin. Birinshi gruppa uz kobiliyatlariga tula ishongan, uzlari uchun yangi bulgan ishga ishtiyok bilan kirishadigan, dastlabki kiyinchiliklardayok uzini yukotib kuymaydigan, ukituvchidan yordam surashdan uyalmaydigan o’quvchilardan iborat buladi. Bu gruppaga asosan oilada birmuncha mexnat tayorgarligi kurgan o’quvchilar kiritiladi. Ikkinchi gruppaga uz kobiliyat va imkoniyatini etarlicha baxolay olmaydigan o’quvchilar kiradi, ular ozgina kiyinchilik bulsa uzini yukotib kuyadi, ishni tuxtatadi.
Bunday o’quvchilarga aloxida axamiyat berish kerak, ularda uz kuchiga ishonch xosil kilish kerak, ularning ishlarini baxolashda ozgina yutuklarini xam aloxida aytib utib, ularni ishlashga kiziktirish kerak. Uchunchi gruppaga uzining jismoniy mexnat kobiliyatini ortikcha boxalaydigan o’quvchilarni kiritish mumkin.
Bunday o’quvchilar uzlariga ishonadi, maktonshaklik kiladi. Ular xar kanday ishning uddasidan chikamiz deb uylaydi, birinshi gruppadagilar kabi ishga ishtiyok bilan bajarishga kirishadilar, ammo kiyinchiliklarga dush kelgach, ularni bartaraf etishga urunib xam kurmay, tuxtab koladilar. Bu o’quvchilar uzlari uchun kiyin ishdan kupincha aynib koladi, unga kizikmay kuyadi. Ukituvchi bunday o’quvchilarga kiyinchiliklarni bartaraf kilishda yordam berishi kerak. Xar kanday mexnat kuch xarakat, katiyatlikni takoza etishiga uzlarining shaxsiy tajribalarida kayta-kayta ishonch xosil kilgach, bu o’quvchilar ishga aktiv kirishadilar va uzlariga nisbatan ancha tankidiy munosabatta bula boshlayda 9.Politexnik printsip –bu printsip ta`limini o’quvchilarda xozirgi zamon ishlab chikarishining umumiy ilmiy asoslariga doir bilimlar shakllanadigan va ular ishlab-chikarishtexnik faoliyatining kup soxalarida kullanadigan umumlashgan malakalarni egallaydigan yusinda tashkil etishni talab kiladi.
O’quvchilarga ular ustaxonalardagi mashgulotlar jaraenida oladigan texnik bilim va malakalarning universalligini; bu bilim va malakalardan yangi ishlab chikarish sharoitlarida foydalana olish kerakligini kursatish zarur. O’quvchilarni xozirgi zamon sanoati va kishlok xujaligi ishlab chikarishining muxim tarmoklari bilan ikki yul orkali tanishtirish mumkin: a) ularning xar birini izchil urganish; b) ishlab chikarish jaraenlarini ularning asosi bulgan tabiiy-ilmiy konuniyatlarga boglik xolda klassifikatsiyalash va mazkur konuniyatlarni xalk xujaligining bir-ikkita tarmogi misolida urganish orkali. Birinshi yulni maktabda kullab bulmaydi, chunki u juda kup ukuv vaktini sarflashni talab kiladi. Ikkinchi yul esa maktabda xalk xujaligining eng muxim tarmoklarini urganish uchun real imkoniyat yaratadi va didaktik jixatdan ancha kimmatli, chunki u xalk xujaligining o’quvchilar maktabda urgangan tarmoklari bilan urganmagan tarmoklari orasida uzviy boglanishni ta`minlaydi. Xar xil ishlab chikarish jaraenlari sirtdan karaganda xar xilligidan katiy nazar, anchagina uxshashlik va umumiylikka ega, chunki ular kupincha tabiatning bir xil kanun va xodisalaridan foydalanishga asoslangan. Ta`lim jaraenining politexnik yunalishini ta`minlash uchun ayrim konkret ishlab chikarish jaraenlari misolida xozirgi zamon sanoati eki kishlok xujalik ishlab chikarishining umumiy asoslari urganiladigan didaktik vaziyatni vujudga keltirish talab kilinadi. Mexnat ta`limi boskichlari orasidagi izchillik politexnik printsip uchun katta axamiyatga ega.
Ustaxanalardagi mashgulotlarda usmirlar kuyi sinflarda uzlashtirgan kator politexnik malakalarni kullashi va takomillashtirishi juda muxim.Kagozni rejalashda chizgich, guniya va kalamdan foydalanish malakasini egosh va metallni rejalashda kullash kerak.Bu jixatdan o’quvchilarning andaza rejalash malakalari juda foydali buladi.O’quvchilar kogozni, gazlamani va listli kaychi bilan kirkish orasida kupgina umumiylikni topadi. Modellashtirish jaraenida o’quvchilar yana shu ish buyicha kuyi sinflarda olgan bilimlarini kullashi va xakozalar uchun cheklanmagan imkoniyatlar vujudga keladi. 10. Unimli mexnat asosida ukitish printsipi- ayrim pedagogika nazarietchilari ukitishni unumli mexnat bilan kushib olib borib bulmaydi degan fikirni ilgari surgan edilar. Mexnat ta`limi darslarida bajariladigan ishlar mashk asosida olib borilsa etarli buladi degan notugri fikirni ilgari surgan edilar. Lekin xaet shuni kursatdiki bu fikir natugri ekanligini ya`niy o’quvchi uz mexnatining pirovordi yakunini kurgandagina unda mexnadga kizikish xam da mexnat kishisiga xurmat ortishi isbotlangan. Shuning uchun xam mexnat ta`lim darslari unumli mexnat asosida olib borilmokda.
Xulosa
Mehnat tahlimi vazifalari haqida gapirilganda, o’quvchilarda mehnatsevarlik, mashuliyat, intizomlilik, burch hissi, jamoatchilik hissini tarbiyalashni tilga olmaslik mumkin emas. SHu bilan birgalikda mehnat odamlar tirikchiligining moddiy va mahnaviy tahminotining vositasi, jamiyat taraqqiyotining eng muhim omilidir. Bolalarni aqliy o’stirishda ham mehnat tahlimining roli ko’p qirralidir. Mehnat o’quvchilarning bilim olishiga intilishlarini qo’zg’atuvchi vositagina emas, balki uning manbai hamdir. Mehnat tahlimi jarayonida o’quvchilarni aqliy o’stirishda jismoniy va aqliy mehnatni almashtirib turish muhim ahamiyatga egadir. Biroq har qanday mehnat ham aqliy o’sishga yordam bermasligini unutmasligimiz kerak.
Mehnat eng muhim iroda va axloqiy sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Mehnat tahlimida mehnatga psixologik tayyorgarlik, mehnat faoliyatining to’g’ri motivlari tarbiyalanadi, shaxsning har bir ongli mehnatkash uchun zarur bo’lgan sifatlari shakllanadi.
Darslarning jihozlanganligi o’z mehnati uchun shaxsiy mahsuliyatni, mehnat madaniyatini tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Agarda bolalar yomon jihozlangan sinfda, qupol, og’ir va yoshlariga nomunosib asboblar bilan shug’ullansalar ish natijalari ko’ngildagidek bo’lmaydi.Gap fakat texnologik protsessini bajarish ketma ketligi ta`minlash ustidagina emas balkiy kontrol`, ximoya kilish va boshkarish xakida ketiyapti. Borok barcha ishlab chikarish protsesslarida avtomatlashtirishning xamma vazifalarini bajarish shart emas. Shuning uchun
avtomatik boshkarish sxemasi murakkab eki saddorok bulishi mumkin. Sistemaning birinchi elementi programma erituvchi bulip, unda ish programmasi ezilgan. Bu erdan ishni kay tartibda va kochan bajarishni kursatadigan signal keladi. Signallar mexanik, elektr komanda korinishida ijro etuvchi kurilmoga kuzatodi. Zurur bulganda kamandani maxsus kuchayttirgichlar erdamida kuchaytiriladi. Komandalar kurilmasi orkali utadi. Mashinalarini ish rejimi va texnologik protsessta kuzda tutilgan chegaradan chetga chikmaydigan komandalar ijirochi kurilmoga
uzatiladi. Boshka xollarda komanda berilmay turada va bu xakida boshkarish blokiga signal ketadi. Shunday kilib, ximoyya, kurilmasi, va boshkarish bloki arasida teskari aloka amalga oshiriladi. Ijirochi kurilma boshkarish ob`ektiga ma`lum xalda ta`sir kursatishni ta`minlaydigan ishni amalga oshiradi. Tasir kursatish natiyjalari ulchash kurilmalari bilan tekshiriladi. Ular orkali boshkarish bloki bilan teskari aloka va komandalarini tegishlicha tugirlash ta`minlanadi.
Xalk xujaligida bir xil struktura sxemali avtomatik boshkarish sistemalari kullaniladi. Ishlab chikarish protsessini avtomatlashtirishning moxiyata xakida umumiy tasavurga ega bulish uchun ishlab chikarishning barcha turlari bilan tanishtirish shart emas. Bu masalani birorto konkret misol , xususan, stanoksozlik misolida kurib chikich kifoya. Bunga shuni kushimcha kilish lozimki sanoatning va kishlok xujaligining turli tarmoklaridagi avtomatik boshkarish sistemasi
bir xil strukturali sxemaga ega bulibgina kolmay balkiy ularning elementlari tarkibiga kiradigan shu kabi kurilma va mexanizmlardan tuzilgan shunonchi boshkorish bloki turli xil relillar, ulchash kurilmalari , datchiklar, elektr va gidropnevmodvigatellar va xakozolar kiradi.