Reja: Kirish I. Bob. O‘zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining grammatik qurilishida otning jO‘nalish, o‘rin-payt va
chiqish kelishiklaridagi shakllari Toshkent- Farg‘ona gruppa shevalariga asoslanadi: «-ga»(j.k),
«-da»(O‘-p.k) va «-dan»(ch.k) kabi. Boshqa shevalarda otning bu kelishiklaridagi shakllari
quyidagicha bo‘ladi: Samarqand shevasida «-ga» formanti jO‘nalish va o‘rin-payt kelishiklari
ma`nosini ifodalaydi: Buxoroga ketopti («Buxoroga»- otning jO‘nalish kelishigidagi shakli),
Buxoroga O‘qopti ( «Buxoroga» – otning o‘rin-payt kelishigidagi shakli) kabi. O‘g‘uz lahjasi
shevalarida «-ga» ornida «-g‘a» (qurvaqag‘a), «-ye»(tangeye), «-ne»( erkine), «-na(yanO‘na),»-
e»(uyime) formantlari ishlatiladi. Bunday har xillik tushum va qaratqich kelishiklarida ham
mavjud: «-ni»/»-nO‘», «-ning»/»-nO‘ng» (qipchoq lahjasi shevalarida), «-ning»/»-ing»,»-
nO‘ng»/»-O‘ng» (Iqon, qorabuloq, hazorasp shevalarida), «-ni»/»-ti»/»-pi»/»-yi»/»-mi»
(Toshkent shevasida) kabi. Bunday ko‘p variantlilik adabiy tilga ko‘chirilmagan.
Shuni ham aytish kerakki, ko‘pchilik shevalarda tushum va qaratqich kelishiklari deyarli
farqlanmaydi. Shuning uchun ham kelishiklar soni Toshkent, Farg‘ona, Xeva-Urganch
shevalarida -ota’, qarshi shevasida 4tadir. qipchoq lahjasining j-lovchi shevalarida, qarluqchigil-
uyg‘ur lahjasining Iqon-qorabuloq dialektida esa ularning soni 6 taga etadi. Hozirgi
o‘zbek adabiy tilining 6 kelishikli tizimga asoslanishida ana shu lahjalarning morfologik
xususiyati hisobga olingan.
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi tilshunoslikning quyidagi bo‘limlarini O‘z ichiga oladi:
1.Fonetika va fologiya. Bu bo‘limlarda Hozirgi o‘zbek adabiy tilining fonetik-fonologik
sathiga oid tizimlar (vokalizm, konsonantizm), segment va supersegment birliklar ( fonema,
bo‘g‘in, urg‘u, intonatsiya, fraza, takt), prosodik elementlar
(temp, tembr, ritm, melodika, pauza va b.lar), ularning til va nutqdagi roli haqida fikr
yuritiladi.