Reja: Kirish Glotsen davri iqlim xususiyatlari

Glotsen davri iqlimi.
Reja:
Kirish
1. Glotsen davri iqlim xususiyatlari
2. Glotsen davrida Turon pastliklari iqlimi va
tektonikasi
3. Mezolit va neolit davri madaniy taraqqiyoti
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Kirish
Inson er yuzasining bir bo‘lagi sifatida azaldan o‘zining hayvonot va o‘simlik dunyosi bilan uzulmas aloqasini anglagan. Jamiyat rivojlanishi to‘g‘risidagi baxslar tarixining o‘zidek eskidirlar. Marksis tarixchiligi sinflari kurashiga qadar, “Ilohiy kuch” tushunchasi hukmronlik qilgan.
Qiziq fakt sifatida hayotning sayyoramizda paydo bo‘lishining kosmik
supersivilizatsiyalar tomonidan keltirilganlik versiyasini ta’kidlab o‘tamiz bu -“Ilohiy kuch” afsonasining zamonaviylashgan variantidir. Ekologik harakteriga ega bo‘lgan eng qadimgi ta’limot zardushtiylikda berilgan. Zardushtiylik er, suv havo olov kabi hayot asoslarining tozaligini asrash va himoya qilishni o‘rgatadi. Golotsin davrda Evropada ham to‘rtta nam va sovuq davr ajratiladi. Ular mil. avv. 2000, 2600, 3100 va 3700 yillarga to‘g‘ri keladi. Eng sovuq davr mil. avv. III-asr oxiri I-asr boshiga to‘g‘ri keladi. Iqlim o‘zgarishini arxeologiya yodgorliklari bilan bir qatorda yozma manbalarda ham qayd qilib boradi. Rim shoiri Ovidi qishda Dunay muz bilan qoplanishi va u orqali piyoda va otliq harakatlanish mumkinligi haqida hato ba’zi yillari Qora dengiz ham muzlashi haqida ma’lumot beradi. Janubiy Arabiston hududida Sabey qirolligi mavjud bo‘lgan, bu erda hozirda Adkin daryosining quruq o‘zanida ulkan platina qoldiqlari saqlanib qolgan. Bu mil avv 1 ming yillikda bu erdagi iqlimning nam bo‘lganligi haqida guvohlik beradi.
Mil.avv 3000-2500 yllarda Xitoy, Misr, Janubiy Evropadagi iqlim
anomaliyalari ma’lum. Golotsen davrida mil avv 6000-3000 ming yillarda issiqroq bo‘lgan. Bu davrda SHarqiy O‘rta er dengizi hududlaridan Evropaga SHimoliy Afrikaga va Osiyoining Janubiy hududlarida negalitik qabilalar madanyati tarqatgan Harrappa sivilizatsiyasining o‘limi iqlim aredizatsiyasi Hindiston daryo suvlari rejasi o‘zgarishi bilan bog‘liq deb belgilangan. Bundan 10-12 ming yil avval Sibirda tukli nasorog va mamont o‘lib ketadi.
1. Glotsen davri iqlim xususiyatlari
Muzlik davrining tugashi bilan zamonaviy iqlim davri boshlandi. Muzlik shimolga chekinadi va zamonaviy hayvonot va o‘simlik dunyosi shakllanadi. Nisbatan iliq davr 12 ming yil avval o‘rnatilgan. SHimoliy Amerika va Sibir subarktik o‘rmonlari va abadiy muzliklari yuzlab kilometr shimolga chekindi. Golotsen boshlanishida mil.avv. VII-VI ming yillikda iqlim hozirgidan ancha nam va iliq bo‘lgan. Hatto Saxroi Kabir cho‘lida ham yiliga 300-400 mm yog‘ingarchilik bo‘lgan (hozir 6 mm). CHad ko‘li hajmi Kaspiy dengizniki bilan teng bo‘lgan. Arxeologik isbotlanishicha bu neolit davrining vaqti. Bu vaqtda ishlab chiqarish xo‘jaligining iqtisodiyoti shakllangan. CHorvachilik va haroratchilik tarqala boshlagan. Lekin bu vaqtda ko‘plab shimoliy kengliklar quruq iqlim bilan farqlangan. Atlantik plyuvialning issiqlik cho‘qqisi mil.av. IV ming yillikka to‘g‘ri keladi. Lekin 4 ming yil avval sovuqlanish va iqlimning qurishi kuzatildi. Saxroi Kabir quriy boshladi va u erda Tasilliya petrogliflar topildi.
Tasilliya rasmlarida bir necha davrlar ajratilgan:
1. Mil. avv.VII-VI ming yillik ovchi yoki buyvol davri iqlim nam aholi
negroid.
2. Neolit mil. avv IV ming yillik chorvachilik davri shoxdor chorva rasmlari
inson antropologik turi o‘zgarmoqda (evropoid).
3.mil avv 1200 yilda otlar davri boshlanadi.
4. Mil avv 1 asrdan tuyalar rasmlari paydo bo‘lmoqda. Saxroi Kabir cho‘lga
aylana bordi.
Bularning barchasi shimoliy afrika iqlimining qurib borishidan
guvohlik beradi shunga o‘xshash jarayonlar Markaziy Osiyo va YAqin SHarqda bo‘lib o‘tdi. E.D.Mamedova va G.N.Trafimovning ishlari o‘rnatilishida mil.av. 4-ming yillikda Qizilqum landshafti yashil dashtdan iborat bo‘lgan. Bu erda nam dashtga moslashgan kiyik va boshqa hayvonlar yashagan. Bu davrda O‘rta Osiyo janubida ko‘p suvli daryolar deltalarida egallash haroratchilik Zaytun madaniyati shakllangan. Undan shimolda neolit ovchi va baliqchilar madaniyati- Kaltaminor madanyati keng o‘rin tutgan. Lekin iqlim asta-sekin qurib boradi, dashtlar asta-sekin cho‘lga aylanib bordi, neotektonikaning faol jarayonlari bo‘lib o‘tdi. Zarafshon o‘zanlaridagi turar-joyning kuzatish materiallari ko‘rsatgandek, neolitik inson ko‘l sohilida yashagan. Lekin hozir bu turar joy Zarafshonning quruq o‘zanida 80m balandlikda joylashgan. Bundan tashqari bu turar joyda uy sigiri va xonakilashtirilgan Baqriya tuyasining suyaklari topilgan. Sigirlar bungacha xonakilashtirilgan, lekin xonaki tuyaning eng avvalgi suyaklari shu erdan kelib chiqqan. Demak Baqtriya tuyasi bir marta Kaltarminor madaniyati qabilalari tomonidan O‘rta Osiyo hududlari aridizatsiya jarayonida honakilashtirilgan.
Golotsin davrda Evropada ham to‘rtta nam va sovuq davr ajratiladi. Ular mil. avv. 2000, 2600, 3100 va 3700 yillarga to‘g‘ri keladi. Eng sovuq davr mil. avv. III-asr oxiri I-asr boshiga to‘g‘ri keladi. Iqlim o‘zgarishini arxeologiya yodgorliklari bilan bir qatorda yozma manbalarda ham qayd qilib boradi. Rim shoiri Ovidi qishda Dunay muz bilan qoplanishi va u orqali piyoda va otliq harakatlanish mumkinligi haqida hato ba’zi yillari Qora dengiz ham muzlashi haqida ma’lumot beradi. Janubiy Arabiston hududida Sabey qirolligi mavjud bo‘lgan, bu erda hozirda Adkin daryosining quruq o‘zanida ulkan platina qoldiqlari saqlanib qolgan. Bu mil avv 1 ming yillikda bu erdagi iqlimning nam bo‘lganligi haqida guvohlik beradi.
Mil.avv 3000-2500 yllarda Xitoy, Misr, Janubiy Evropadagi iqlim
anomaliyalari ma’lum. Kasbiy dengizning sathi bundan 50-60 ming yil avval hozirgidan 80m baland bo‘lgan. Milloddan taxminan 6000-4000 yil hozirgidan 20m ga past bo‘lgan Osiyo va Afrikada so‘nggi o‘nlab ming yilliklarida kuzatilgan umumiy ko‘llar sathining tushishi bilan bir qatorda alohida sakrashlar ham kuzatilgan bu hodisalar Evropada ham nomoyon bo‘lgan, Golotsen davrining davrining isish vaqtida Alp o‘rmonlari chegarasi 1000m yuqori bo‘lgan. Xitoy va YAqin SHarqlari materiallari bo‘yicha 4-5 ming yil avval kuchli suv toshqinlari paydo bo‘lgan, ular to‘g‘risidagi xotiralar umumjahon toshqini
haqidagi afsonoviy bashoralarda aks etgan. Golotsen davri uchun qishda minus
haroratning pasayishi harakterlanadi. Atlantek plyuvial davrida MDH
davlatlarining ko‘pchilik davrida hozirgidan ancha issiq bo‘lgan. Asosan
harorat o‘rta kenglikda issiq bo‘lgan. Golotsen davrida mil avv 6000-3000 ming yillarda issiqroq bo‘lgan. Bu davrda SHarqiy O‘rta er dengizi hududlaridan Evropaga SHimoliy Afrikaga va Osiyoining Janubiy hududlarida negalitik qabilalar madanyati tarqatgan Harrappa sivilizatsiyasining o‘limi iqlim aredizatsiyasi Hindiston daryo suvlari rejasi o‘zgarishi bilan bog‘liq deb belgilangan. Bundan 10-12 ming yil avval Sibirda tukli nasorog va mamont o‘lib ketadi. Janubga qarab qurg‘oqchilik ko‘paya boshladi, issiqko‘lning transgresyasi amalga oshadi, Tyan-SHan o‘rmonlari chegarasi 2000m balandligigacha ko‘tariladi O‘rta va old Osiyoni namlab turgan Atlantik siklonlar SHimolga suriladi. Orta tushgan qutb muzliklari Grelandiya va Islandiya qirg‘oqlarigacha etib kelgan, buning oqibatida Grelandiya aholisi o‘lib ketgan, bunga yana istemol baansi buzilishi va ipedimiyalar ham sabab bo‘lgan Osiyo tog‘larining o‘rmonsizlanishi kuzatiladi va ko‘plab daraxat turlari nobud bo‘ladi. Birinchi jarayon orogenezga bog‘liq bo‘lsa ikkinchi jarayon deglatsiyotsya bilan bog‘liq.
Golotsen davrida O‘rta Osiyo cho‘llarida nam iliq iqlim o‘rnashadi, harorat hozirgidan 8-10 C past bo‘lgan va yog‘inlar miqdori yiliga 250-450 mm ni tashkil etgan. Bu davrda Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon sohillarida ovchi va baliqchilarning Kaltarminor madaniyati keng tarqalgan. Mil avv III-II ming yiliga qurg‘oqchilik va issiq iqlim to‘g‘ri keldi. Bu davr o‘rta Osiyoda Anau –Nomozgoh madaniyati rivojlanadi, dasht sohasida chorvador qabilalar paydo bo‘ladi. Davriy aridizatsiya qabila va xalqlarning migratsiyasiga olib keladi. Mil. avv. 2 ming yillikda O‘rta Osiyo Janubiy dahalarida Baqtriya, Marg‘iyona madaniyati kengaygan. Keyin harorat asta-sekin pasayib borgan. Eramiz boshlanishidan iqlimning namlanishi kuzatiladi. So‘nggi 4ming yilda 7ta sovuq va nam mavsum ajratilgan. Ularning boshlanishi mil.av. 1900, 1300, 760 yillarga va eramizning 920, 1120, 1700 yillariga to‘g‘ri keladi. Sunggi 2500 ming yil ichidagi Baqtriya turar joylarini kuzatish natijasida erta temir davrida turar joy maydoni bronza davridagidan kamaygani aniqlandi. Bu keyinchalik aridizatsiya bilan tushuntiriladi shekilli.
Xorazm arxeologik ishlari natijalari bo‘yicha mil avv II ming yillikda Prisariqamish deltasining qurishi sodir bo‘lganligi aniqlandi. Mil. av. VIII-VII asrlarda deltaning qayta suvlanishi boshlanadi va bu erda SHif tipiga mos quyisoy madaniyati shakllandi. Mil. av. VI-V asrlarda Amudaryo sohillarida Xorazm dahasi shakllanadi.
2. Galotsen davrida Turon pastliklari iqlimi va tektonikasi.
Obirahmat, Ko‘lbuloq kabi paleolitik joylar strategrafiya kuzatuvlari, erta va kechki paleolit manbalarining halida cho‘l zonalarida neolitning ochilishi O‘rta Osiyoning umumiy va mahalliy ekologik sharoiti pleystotsen va galotsen davrida tibdan o‘zgarishini ko‘rsatar edi. SHu yusinda hozirgi Qizilqum, Ustyurt, SHimoliy Orol oldi suvsiz cho‘llari pleystotsen davrida, ba’zan esa o‘rta galotsen davrida ibtidoiy odamlarning yashashlari uchun qulay edi. Sol nasoslari va travertenlar bilan almashinib turadigan Ko‘lbuloq va Obirahmat ko‘p qatlamli joylar stratigrafiyasi ularni urab turgan landshaft-larning itidoiy odamlar tomonidan ming yillar davomida o‘zgartirilib kelinganligini ko‘rsatmoqda. Tyan-SHan baland tog‘ trassalarida quyi paleolit davridayoq ko‘tarish moslamalari mavjud bo‘lganligi haqida qaytlar bor. Tektonika ahamiyatli rolini kechroq, O‘rta Osiyo daryolari o‘zanlarini o‘zgarti-rish dinamikasiga ta’sirida ham o‘ynagan.
Taxminan 2300 yil avval Sirdaryoning quyi o‘zanlarini toshishi oqibatida hozirgi Kazalinsk atrofidagi lalmi erlar Jaladaryo va Ikkardaryo o‘zanlari zonasi tashlandiq joylarga aylangan. Buning oqibatida Jettiasar va CHirikrabot ma’daniyatlarini o‘z ichiga olgan orol oldi saklarning madaniyati rivojlanishi to‘xtab qoldi. Bu saklarning turli yo‘nalishlardagi migratsiyasiga, ayniqsa O‘rta Osiyoning Janubiy rayonlariga olib keladi. Ular orasidan Parfiya davlati asoschilari va tarqalib ketgan YUnon Baqtriya hududida sak hukmronligi asoschilaridir. Sirdaryoning quyi oqimini kosmik rasmlar orqali tekshiruvlari
daryoga ikkita qurigan o‘zan bo‘lganligini ko‘rsatmoqda. SHunga o‘xshash jarayon Amudaryo havzasida kam kuzatilmoqda. Bunga Meaka va Jar daryosi
vohalarining o‘rganishlari guvohlik beradi. Izlanishlar shuni kursatadiki, ular Tedjen daryosi irmoqlari edi. Tektonik ko‘tarilishi tufayli Tedjen va uning irmoqlari o‘z oqimini o‘zgartiradi. Janubiy Turkistonning Altindeni va Ilgindeni yodgorliklari o‘sha davrda qadimgi Meala bo‘ylab joylashgan edi. Oqimlar o‘z joyidan siljigach Ilginli xarobaga aylanadi, Altindeni esa qulay gidrografikoshishi sharoitlari davom etadi, hatto bu holat bronza davriga to‘g‘ri keladi.
Xorazm ekspeditsiyasi tomonidan Xorazm vohasidan janubga bo‘lgan kompleks tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, peystotsin davrida Janubiy Turkmanistonda ayniqsa Tashmuz rayonida yashash sharoiti ibtidoiy odamlar uchun qulay bo‘lgan edi. Amudaryo shimolga qarab oqa boshlagach bu erda iqlim quruqlashuvi kuzatiladi.(TXAEE. T XVI. 1991. 37-77bet). Galotsena davrida Orol-Kasbiy regionining iqlimi tekshiruvlari natijasida E.B.Pruger muzlik davridan keyingi O‘rta Osiyo iqlimi SHarqiy Evropa va Sibir iqlim o‘zgarishuvi dinamikasiga sinxron ravishda o‘zgargan degan xulosaga keladi. YOppasiga isish taxminan 10300 yil avval boshlanganligi qayd etilgan. Bu Evrosiyo va O‘rta Osiyoda yog‘ingarchilik ko‘payishuvi va kontenentanlikning yumshashi oqibatidir. Atlantik subboreal davrda (4500-5000yil avval) iqlimning sovushi kuzatilgan. Galotsen davrida 3 termik maksimum hisobga olingan: barreal (8300-8900 yil avval), atlantik(5000- 6000 yil avval), subboreal ( 3400-4200 yil avval). Lavlakon plyuviali davrida Xarran madaniyati emirilishi, Janubiy Turkmaniston, Afg‘oniston va SHimoliy Iroq qadim haroratchilik madaniyati yo‘qolib borishi kabi ko‘hna sivilizatsiyaning halokati bilan bog‘liq. SHu
bilan bir qatorda chorvachilikning rivojlangani ko‘rinib turibdi. Tarixiy davrlarda manbalar Osiyo va Evropada iqlimning muntazam o‘zgarib turganini qayd etib borgan. Iskandar Zulqarnayn harbiy yurishlari davrida jang harakatlari YAqin SHarq va Transokiana cho‘l rayonlarida bo‘lib o‘tgani yozib qoldirilgan. (Pruger E.B. 1998. 67-77-betlar.).
3. Mezolit va neolit davri madaniy taraqqiyoti
Mezolit paleolit davridan keyingi davr bo‘lib, u miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Muzlik davrining tugashi paleolitning ob-xavosiga nisbatan issikrok iklimni shakllantirdi. Flora va fauna dunyosi xam bir oz xozirgi xayvonot va o‘simliklar dunyosiga yakinlashdi. Mezolit termini yunoncha «mezos» - o‘rta va «litos» - tosh degan so‘zlardan kelib chikkan. Mezolit davri XIX asrning oxirlarida fanga ma’lum bo‘ldi. Mazkur davrga mansub bo‘lgan dastlabki yodgorlik 1887 yilda frantsuz arxeologi D.Pet tomonidan Maz-d Azil g‘oridan topilgan va o‘rganilgan. Mezolit davrining xususiyati, chegarasi va atalishi xakida arxeologlar orasida xozirgacha kizg‘in baxslar mavjud. Bir gurux olimlar bu davrga kadimgi tosh asrining aloxida boskichi sifatida karasalar, boshkalari tosh asridan so‘nggi boskichi deb biladilar. Ammo keyingi tadkikotlar tosh kurollar shakli, ko‘llanilishi va ishlash texnikasidagi o‘zgarishlar va yangi xususiyatlarni aniklashi natijasida tosh davrining o‘rta boskichi ekanligi e’tirof etildi.
Mezolit davrining kuyi va yukori chegarasini belgilashda xam turli fikr va muloxazalar mavjud. Ko‘pgina olimlar mezolit davrining chegarasini aniklashda geografik muxitga suyansa, boshkalari toshni ishlash texnikasiga asoslanadilar. Uchinchi gurux olimlar esa bu masalada xo‘jalik mashg‘ulotlarini birinchi o‘ringa ko‘yadilar. Mezolit davri tabiiy sharoiti muzlikning erishi bilan o‘zgardi. Muzlikning shimolga chekinishi natijasida ko‘plab ko‘llar, o‘simliklar o‘sishi uchun yarokli erlar, botkokliklar ko‘paydi. Dastlabki boskichda ya’ni 100 000-85000 yillar davomida iklim subtropik bo‘lib, poleolitga ancha
yakin edi. Keyinchalik miloddan avvalgi 85000-50000 yillar davomida issik va kuruk iklim shakllana boshladi. Janubda iklim yaxshilanib, bu paytda ko‘plab hoxli xayvonlar va yashil o‘simliklar tarkaldi. Evropa xududida esa keng bargli yashil o‘rmonlar bilan koplandi.Bu davrda Boltik dengizi va SHimoliy Evropa ko‘llari xozirgi kiyofaga keladi. Muzlik siljishi (muzlik yiliga taxminan 160 metr siljigan.) bilan odamlar xam shimol tomon xarakat kiladi.
Mezolit davriga kelib O‘rta Osiyoda sigment, trapetsiya va uchburchak shaklidagi mayda kurolchalar - mikrolitlar paydo bo‘ladi. Bu kurollardan odamlar kesish va o‘rish maksadlarida, pichok va o‘rok sifatida keng foydalanganlar. Mezolit davrining eng katta kashfiyoti va yutuklaridan biri - kamalak va o‘kning kashf etilishi edi. Kamalak va o‘k-inson kashf etgan eng dastlabki murakkab moslama bo‘lib, u insoniyatning uzok davom etgan mexnat tajribasi va zakovatining natijasi bo‘ldi. O‘k yoyning kashf etilishi mezolit davri ishlab chikaruvchi kuchlarining o‘ziga xos inkilobi edi. Avval otiladigan (uloktiriladigan) kurollar ishlatilar edi. U ma’lum ma’noda jismoniy kuch talab etgan. YAngi sharoitda esa ming yillar davomida shakllangan ov madaniyati o‘zgaradi. Ov ob’ekti xam shunga mos xolda o‘zgarishi tufayli yangi kurolga extiyoj sezila boshlaydi. Mezolit davrida kichik xayvonlarning tarkalishi ov usulining o‘zgarishiga olib keladi. O‘k-yoyning paydo bo‘lishi ishlab-chikarish kuchlarining rivojlanishini takozo etib, kuyidagi xususiyatlar bilan bog‘lik edi:
- fizik konuniyat - o‘kning tezligi - kinetik kuch (energiya) ni idrok etish uzok yillik malaka va ko‘nikma takozasi; insonning (kashf etilishi bilan) birinchi marta kinetik energiyadan maxsus asbob yordamida foydalanishi;
- aklning rivojlanishi (xayvonlarni orkasidan kuvib, chukurga xaydash emas, balki ularni o‘k-yoy otib ovlash) va faoliyatning ongliligi;
- itni ko‘lga o‘rgatilishi;
- mezolitda ovchilik xo‘jaligi bilan birga balikchilik va terimchilik mashg‘ulotlarini xam o‘z axamiyatini yo‘kotmagan ekanligi;
- ovchilikda individual xarakatlarning ko‘zga tashlanish (it bilan ov qilish, tuzoq qo‘yish);
- balikchilikda - garpunlar, to‘rlar bilan, karmoklar bilan ov kilish usullarining paydo bo‘lishi.
Mezolit davri dunyoning xamma kit’alarida xali kadam bosilmagan joylarni o‘zlashtirish davridir. Bu davrda odam yashaydigan xududlar chegarasi kengayib borgan. Mezolit davrida urug‘ a’zolarining kollektiv mexnati, o‘zaro yordamlari ov va balikchilikning zaruriy sharti bo‘lgan. Tosh kurollar va o‘k-yoy bilan tabiat kuchlari va yirtkich xayvonlarga karshi yakka xolda kurashib bo‘lmas edi. Kishilar ochdan o‘lmaslik, yirtkich xayvonlarga em bo‘lmaslik yoki ko‘shni jamoalar ko‘lida xalok bo‘lmaslik uchun ov kilish, o‘rmonda meva yig‘ish, balik ovlash ishlarini birgalashib bajarishga majbur edilar.
Bu davrlar Fransiya xududlarida dastlab topilgan va o‘rganilgan mezolit makonlari nomi bilan ataladi. Azil davrining tosh kurollarida madlen tipi saklanib kolgan. Azilliklar madlenliklarning vorislari xisoblanadi. Azilda o‘ziga xos, kalamtarosh tig‘iga o‘xshash maxsus o‘tkir tosh parrakchalari keng tarkalgan. Bu davrning asosiy kuroli mayda chakmoktosh kurollar - mikrolitlar xisoblanadi. Mikrolit (mikros-kichik, litos-tosh) kurollarning aksariyati o‘k uchi vazifasini bajarib, asosan tol bargi shaklida bo‘lgan.
O‘rta Osiyo xudularida xam mezolit davrida xaroratning ko‘tarilishi natijasida xayvonot olami va o‘simliklar dunyosida o‘zgarishlar yuz beradi. Kadimgi tosh asrining yirik xayvonlari asta-sekin yo‘kolib, ular o‘rniga arxar, muflon, tog‘ echkilari, bug‘u, jayron, saygok, arslon, kabi xayvonlar ko‘paya boshladi. SHuningdek, O‘rta Osiyoda issiktalab o‘simliklar - yovvoyi boshoqli o‘simliklar va daraxtlar ko‘paya boshladi. Tabiatdagi bu o‘zgarishlar odamlarining turmush tarziga xam ta’sir etdi. Bu davrda odamlar Pomir, Tyanshan tog‘lari yon bag‘irlarida, Kaspiy bo‘ylarida, Markaziy Kozog‘istondan Turkman-Xuroson tog‘larigacha bo‘lgan erlarda makon kuradilar. O‘zbekiston xududida mezolit yodgorliklari arxeolog olimlar tomonidan keng o‘rganilgan. Farg‘ona vodiysidagi Obishir I, Obishir V g‘or makonlari axamiyatlidir. Obishir I Xaydarkon shaxarchasidan 4-5 km uzoklikda joylashgan bo‘lib, g‘orning kengligi 25,5 m, balandligi 12 m.ni tashkil etadi. Bu erdan mikrolitlar, parrakchalar, nukleuslar, bigiz, kirg‘ich, pichok-kadamalar topilgan. Obishir V makoni Obishir I g‘ori yakinida joylashgan, kengligi 8 m, balandligi 10 m va chukurligi 4-5 m. G‘or 3 ta madaniy katlamdan iborat bo‘lgan. Bu erdan xam pichok-kadamalar, kirg‘ichlar, teshgichlar topilgan. Moddiy manbalar ichida yovvoyi xayvonlarning suyaklari xam mavjud bo‘lgan. G‘ordan topilgan kadok toshlar -balik tutishda ishlatilgan. Obishirliklar balikchilik, ovchilik va terimchilik xo‘jalik mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanganlar.
Neolit davrining ob-xavosi xozirgidek bo‘lib, iklim kishilarning keng xududlarga tarkalishi va joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng xududlarga o‘rnashgan odamlar guruxi turli tabiiy sharoitga moslashgan va aloxida madaniyat yaratgan. Turli geografik muxit va sharoitdan kelib chikib, ularning mexnat kurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari turar joylari va xo‘jaliklari xam xar xil shaklga ega bo‘lgan. Bu esa xo‘jalikning notekis rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Janubiy o‘lkalarning serxosil erlarida yashagan kishilar xo‘jalikning dexkonchilik, chorvachilik va xunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr xo‘jaligi ishlab chikaruvchi xo‘jalik deb atalib, unda nafakat tabiatdan tayyor maxsulotlar o‘zlashtirilgan, balki chorvachilik va ziroatchilik orkali extiyoj uchun ko‘shimcha ozik-ovkatlar yaratilgan. Masalan, xayvonlarni ko‘lga o‘rgatish orkali chorva mollariga ega bo‘linishi; yovvoyi o‘simliklarni madaniylash-tirish va boshokli don ekinlari ekishga o‘tish va xakozo.
Neolit davrida kabilalarning ko‘pchiligi o‘trok xayot tarziga o‘tadi, doimiy yashash uchun manzillar kura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan kurilgan turar joylar shaklida bo‘lib, deyarli barcha xalklarda bu xususiyat ko‘zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari kidirib ko‘chib yurishga barxam beriladi. Endi doimiy erto‘lalar, kulbalar yasash, loydan, zuvaladan uy kurish, neolit davri jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. SHunday kilib, doimiy o‘troklik xo‘jaligi paydo bo‘ladi. Jamiyatda urug‘ning axamiyati ortib, u o‘ziga xos munosabatda namoyon bo‘ladi. Neolit davrida urug‘ jamoalarining karorgoxlari xam shakllanadi. O‘trok xayot tarzi mexnat kurollarining takomillashuvini tezlashtiradi.
Neolit davri kishilari kaerda, kaysi sharoitda yashamasin, ularning kurollari mezolit davri kurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri kurollarni ishlash silliklash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy ishlab chikaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezrok rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xom ashyosining xususiyatlari yaxshi o‘zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa doirasi xar xil bo‘lgan yangidan yangi mexnat kurollari yaratiladi. Tosh kurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo‘ladi.Neolit davrida tosh boltalar keng tarkalgan. Pardozlangan tosh boltalar o‘rmon kesishda, uy kurilish ishlarida, ovchilikda o‘zining tengi yo‘k jangovor kurol ekanligini ko‘rsatdi. Neolit davrida barcha og‘ir yumushlar ana shu tosh boltalar orkali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, kadamalar, nayza va kamon o‘klarining uchlari, pichok, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o‘rok-randalar va boshka kurollar takomillashgan.Neolit davri so‘nggi urug‘chilik jamiyatiga xos bo‘lib, bu davrda erkaklarning o‘rni tobora orta boshlaydi. CHunki xo‘jalikning rivojlanishi erkaklar mexnati bilan bog‘lik bo‘lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo‘jalik yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay koladi; xo‘jalikning unumdor shakllari (chorvachilik va dexkonchilik) tobora ko‘prok e’tibor va ish kuchini talab kilgan. Natijada urug‘ ichida, xususan oilada o‘ziga xos mexnat
taksimoti shakllanadi. Demak, barcha yumushlar - moddiy extiyojni kondirish, ortib borayotgan zarurat uchun ozik-ovkat zaxiralari tayyorlash ayollardan erkaklar ko‘liga o‘tadi. Ijtimoiy xayotda erkaklarning roli ortib borishi oilada erkakning xukmronligiga olib keladi.
Urug‘ ichida ayollarning xukmron mavkeiga barxam beriladi. Endi matriatxat (ona urug‘i) o‘rnini patriarxat (ota urug‘i) egallay boshlaydi.Neolit davrida o‘trok turmush tarzi, o‘trok xo‘jalik janubiy subtropik rayonlarda dexkonchilikning kelib chikishiga, cho‘lli mintakalarda, azim daryo va ko‘l bo‘ylarida o‘trok ovchilik xo‘jaligining karor topishiga olib keldi. O‘trok xo‘jalik yuritishning karor topishi o‘z navbatida chorvachilikning xam paydo bo‘lishiga olib keldi. Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya’ni er yuzida neolit davri xar xil vaktda paydo bo‘lgan va tugagan.Misr va Mesopotamiyani olib qaraydigan bo‘lsak rivojlangan bronza davri boshlangan bo‘lib, kuldorlik davlatlari tarkib topa boshlagan, SHimoliy Evropada kadimgi odamlar endigina neolit davriga o‘ta boshlaganlar, chekka SHimol v shimoli-sharkiy Osiyoda esa paleolit davri davom etayotgan edi. Umumiy xisobda olib karaydigan bo‘lsak, neolitning davriy chegarasi Evropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. avv. VI ming yillikdan boshlanib II ming yilliklarni o‘z ichiga oladi.
Evropa xududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o‘tamiz. G‘arbiy Evropadagi eng kkdimgi manzilgoxlardan biri Kampinidir. Kampini manzilgoxi Fransiyaning shimolidagi Kuyi Sena departamentiga karashli Bleni-syur-Brel kishlog‘i yakinidan topilgan. Bu manzilgoxdagi kazuv ishlari 1897 yildan P.Salmon va G.d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida yarim erto‘la ko‘rinishidani uy koldig‘i ochilgan, unda o‘chok koldiklari, minglab chakmoktoshdan kilingan tosh kurollari, ko‘mir, kul, bug‘u, ot va xo‘kizning suyak koldiklari topilgan. Topilmlar orasida eng dikkatga sazovori sopol parchasida saklanib kolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu erda yashagan kadimgi odamlar dexkonchilik bilan xam shug‘ullana boshlaganliklarini ko‘rsatib berishgan. Ma’lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va SHimoli-SHarkiy Afrika xisoblanadi. Evropaga u Falastin orkali tabiiy yo‘l bilan madaniylashtirilgan va maxsus ekib etishtirish uchun o‘stirilgan. Evropaning boshka joylarida olib borilgan kazuv ishlari jarayonida yukorida sanab o‘tilgan topilmalar bilan birga yorg‘uchok va uning siniklari topilgan. Izlanishlar vaktida neolit davrining Evropadagi eng yirik chakmoktosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yakinidagi Spenna shaxtasi). Uning chukurligi 15 m. ni tashkil etgan.
Markaziy Osiyo xududida neolit davri odamlari ovchilik dexkonchilik va chorvachilik bilan kisman esa xunarmandchilik bilan shug‘ullangan. Markaziy Osiyo janubiy xududlarida, Kopetdog‘ (Turkmaniston) etaklarida dexkonchilik va ilk chorvachilik karor topadi. Katta-kichik daryolar va ko‘llar soxilida ovchilik va chorvachilik, dexkonchilik karor topishi insoniyat tarixida buyuk burilish yasadi va ko‘plab kashfiyotlarga turtki bo‘ldi.Neolit davri jamoalari xayotida o‘trok xo‘jalikning yorkin belgisi sifatida yana bir xo‘jalik yangiligi ixtiro kilindi. Bu bo‘lajak xunarmandchilik xo‘jaligining muxim tarmog‘i xisoblangan sopol buyumlar ishlab chikarishning paydo bo‘lishi edi. Kulolchilik buyumlarining paydo bo‘lishiga unumdor xo‘jalik shakllari ta’sir etadi. YA’ni, sut kuyish uchun idishlar, donlar saklash uchun kulolchilik buyumlariga bo‘lgan zarurat va extiyoj.Neolit davri er kurrasining barcha mintakalarida xar xil vaktda sodir bo‘ldi. Masalan, bir kit’a axolisi jamiyat tarakkiyotining kuldorlik davriga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, ikkinchi mintakada endigina dexkonchilik va chorvachilik xo‘jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor maxsulotlari xisobiga yashash kulligidan ozod edilar. Boshka bir mintakalarda esa xali neolit jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug‘ullanar edilar. O‘rta Osiyoda xam ibtidoiy jamoa rivojining keyingi ikki ko‘rinishi mavjud. Masalan, uning janubi-g‘arbiy rayonlarida, xozirgi Turkmaniston Respublikasining Kopetdog‘ tog‘i oldi xududlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning oxirlari va V ming yillikkning boshlaridayok ilk dexkonchilik madaniyati bilan band bo‘lgan bo‘lsalar, markaziy va shimoliy viloyatlarda bu vaktda odamlar ovchilik va balikchilik bilan shug‘ullanar edilar. Neolit davri jamoasining bunday mintakalararo rivojlanishi xar bir viloyatning mavjud tabiiy-iklim sharoitlaridan kelib chikar edi. O‘rta Osiyoda neolit davri yodgorliklari juda keng tarkalgan. Ular tekisliklardagina emas, balki O‘rta Osiyo tog‘lik rayonlarida xam ko‘p uchraydi. O‘lkaning neolit yodgorliklarini uchta yirik -xududiy-madaniy xo‘jalik shakllariga ajratish mumkin. Fanda ular Kaltaminor, Xisor va Joytun madaniyati nomi bilan mashxurdir. Ularning xar biri aloxida geografik muxitga ega bo‘lgan erlarga joylashgan.
Xulosa
XX asrda ro‘y bergan sanoat, qishloq ho‘jaligi, qurilish, transport va texnikaning tezkor taraqqiyoti umuman ko‘pchilik dexqonchilikka erlarning o‘zlashtirilishi, chuchuk suvning asosiy qismi erlarni sug‘orishga, sanoat ehtiyojlari uchun sarflanishi va shu sababli ichimli suv zahiralarining keskin kamayishiga; temir, mis, kumush va boshqa metallarning foydali qazilma zahiralari, hamda shular qatori ko‘mir, neft, tabiiy gaz boyliklarining tugallanish arafasiga kelib qolishi; o‘rmonlardagi yog‘och zahiralarining keskin qisqarishiga olib keldi.O‘rmonlar, cho‘llar, tog‘lar, tundra kabi tabiiy zonalar o‘zlashtirilishi hisobiga ularda yashovchi foydali o‘simliklar va hayvonlar soni keskin qisqardi (baozi erlarda esa umuman yo‘qolib ketdi), demak insoniyat kelajakda bulardan foydalanish imkoniga ega bo‘lmasligidan holi emas. Insoniyat hayoti uchun zarur bo‘lgan kislorod o‘rmonlar va okean tomonidan ishlab chiqarilayotganligi maolum. Hozirgi paytda esa sanoat, qishloq xo‘jaligi va transport chiqindilari va tashlamalari keskin ko‘payishi, boshqa tomondan esa o‘rmonlarning tez sur’atlarda kesilib borishi tufayli keskin maydonlari kamayib, baozi erlarda umuman yuqolish xavfi ostida qolganligi hech kim uchun sir emas. Jahon okeani ko‘p joylarda o‘ta ifloslanishi tufayli katta o‘lik maydonlar paydo bo‘lishi sababli atmosferadagi kislorod miqdori tarixiy ravishda kamayib bormoqda; atmosferadagi karbonat angidridi gazining miqdori ko‘payib borishi bilan butun sayyoramizdagi umumiy harorat asta-syokinlik bilan ko‘tarilib borishi havfi paydo bo‘ldi, buning natijasida butun jahon katta halokatga uchrashi mumkin.
Atmosferadagi umumiy vaziyatning o‘zgarib borishi xaqida gapirganda, biz atom energetikasi rivojlanishi va uning oqibatlari, atom sanoati chiqindilari va ularni saqlash,kqayta ishlash masalalari, inson tomonidan koinotni zabt etish va o‘zlashtirish oqibatlari xaqida o‘ylamasligimizning iloji yo‘q. YUqorida sanab o‘tilgan muammolar inson va tabiatning o‘zaro munosabatlari muammolar majmuasiga kiradi. Albatta, har bir fan o‘zi taraqqiyoti jarayonida bunday masalalarni tor doiradagi muammolar miqyosida hal qilishiga uringan edi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Velichko A.A. Golotsen kak element obщeplanetarnogo prirodnogo
protsessa//Paleoklimatы pozdnelednikovya i golotsena. M.: Nauka 1989.
2. Knyazev A.V. K golotsenovoy istorii biogeotsenozov Badxыza//Istoriya
biogeotsenozov SSSR v golotsene. M.: Nauka 1976.
3. Krenke A.N., Zolotokrыlin A.N., Popova V.V., CHernevskaya M.M.
Rekonstruksiya dinamiki uvlajneniya i temperaturы vozduxa za
istoricheskiy period//Paleoklimatы pozdnelednekovya i golotsena. M.:
Nauka, 1989.
4. SHnitnikov A.V. Iz golotsenovoy istorii ozer Evrazii. //Ritmы i
siklichnosti v prirode. M.: Mыsl. 1970.
5. SHnitnikov A.V. Aral v golotsene i prirodnыe tendensii ego evolyusii. //
Paleogeografiya Kaspiyskogo i Aralskogo morey v kaynozoe. M. MGU.
1983. CH. II.
6. 132. Xotinskiy N.A. Diskussionnыe problemы rekonstruksii i
korrelyasii paleoklimatov golotsena//Paleoklimatы pozdnelednikovya i
golotsena. M.: Nauka, 1989.
7. CHelovek i okrujayuщaya sreda v drevnosti i srednevekove. M.: Nauka.
1985. 162 s.
8. Xotinskiy N.A. Golotsenovыe xronosrezы: diskussionnыe problemы
paleogeografii golotsena// Razvitie prirodы territorii SSSR v pozdnem
pleystotsene i golotsene. M.: Nauka, 1982.