Reja: Kirish Bob

Kuzatuv tasnifi

Yerdan uzoqligi (oʻrtacha)	149.6×10^6 km (yorugʻlik uchun 8.31 daqiqalik yoʻl)
Koʻrinma yulduz kattaligi (V)	−26.8^m
Mutlaq yulduz kattaligi	4.8^m
Spektrga koʻra tabaqalanishi	G2V
Mehvar tasnifi
Somon Yoʻli markazidan uzoqligi (oʻrtacha)	~2.5×10^17 km (26,000-28,000 yorugʻlik yili)
Galaktik davri	2.25-2.50×10^8 Yer yili
Tezlik	217 km/s (Galaktika markaziga nisbatan), 20 km/s (qoʻshni yulduzlarga nisbatan)
Fizik tasnif
Oʻrtacha diametri	1.392×10^6 km (109 Yer diametri)
Perimetri	4.373×10^6 km (342 Yer diametri)
Siqiqligi	9×10^−6
Yuzasining maydoni	6.09×10^12 km² (11,900 Yer maydoni)
Hajmi	1.41×10^18 km³ (1,300,000 Yer hajmi)
Massasi	1.988 435(27) × 10^30 kg (332,946 Yer massasi)
Zichligi	1.408 g/sm³
Sirtidagi tortish kuchi	273.95 m s^−2 (27.9 g)
Ikkinchi kosmik tezlik	617.54 km/s (55 Yer IKT)
Sirtidagi harorat	5785 K
Protuberanetsidagi harorat	5×10^6 K
Yadrosidagi harorat	~13.6×10^6 K
Yorqinlik (LQuyosh)	3.827×10^26 Vt ~9×10^27 kd ~3×10^27 kd
Oʻrtacha intensivlik (IQuyosh)	2.009×10^7 Vt m^−2 sr^−1
Aylanishi tasnifi
Ekliptikaga ogʻish burchagi	7.25° (Yer ekliptikasiga nisbatan) 67.23° (Galaktika tekisligiga nisbatan)
Rektassenziya (Shimoliy Qutb uchun)	286.13° (19 soat 4 daq 30 s)
Deklinatsiya (Shimoliy Qutb uchun)	+63.87°
Aylanish davri (ekvatorda)	25.3800 Yer sutkasi (25 kun 9 soat 7 daq 13 s)
Aylanish tezligi (ekvatorda)	7174 km/soat
Fotosfera tasnifi
Vodorod	73.46 %
Geliy	24.85 %
Kislorod	0.77 %
Uglerod	0.29 %
Temir	0.16 %
Neon	0.12 %
Azot	0.09 %
Kremniy	0.07 %
Magniy	0.05 %
Oltingugurt	0.04 %

Quyosh tizimi jismlarining harakatlarini boshqaruvchi asosiy jism Quyoshdir. Sayyoralar, asosan, ichki (Merkuriy, Venera, Yer va Mars) va tashqi (Yupiter, Saturn, Uran va Neptun) guruhlarga boʻlinadi va ular oʻz xususiyatlari bilan bir-birlaridan tubdan farq qiladi. Ichki sayyoralarning oʻrtacha zichliklari 4,0—5,6 g/sm³, tashqi gigant sayyoralarniki 0,7—2,3 g/sm³boʻlishi ularning boshqa-boshqa moddalardan tashkil topganligini bildiradi. Venera, Mars, Merkuriy va Yupiter atmosferalari tekshirilganda ichki sayyoralar atmosferalari tashqilari-nikiga qaraganda ancha siyrak ekanligi maʼlum boʻldi. Venerada S02dan ibo-rat juda zich (sathiga yaqin joyda Yer sathidagidan 60 marta zich) atmosfera mavjud. Mars atmosferasi ham, qisman, S02dan iborat. Tashqi sayyo-ralar atmosferasi juda qalin va zich boʻlib, asosan, metan, ammiak va vodoroddan iborat. Gigant sayyoralar ichki sayyoralarga qaraganda oʻz oʻqlari atrofida juda katta tezlik bilan aylanadi. Plutonning fizik tabiati gigant say-yoralarnikidan tubdan farq qilganligi uchun uni tashqi sayyoralar qatoriga qoʻshib boʻlmaydi. Sayyoralar tabiiy yoʻldoshlarining 95% ga yaqini tashqi sayyoralar atrofida guruhlanadi; mas, Yupiter va Saturn sayyoralarining oʻzlari Quyosh tizimiga oʻxshash kichik sistemani eslatadi. Ularning baʼzi yoʻldoshlari (mas, Yupiterning Ganimedi)ning oʻlchamlari Q.sdagi ayrim sayyo-ralar (mas, Merkuriy)ning oʻlchamidan ancha katta (qarang Sayyoralarning yoʻldoshlari). Saturn sayyorasida oʻzining 20 ga yaqin yoʻldoshidan tashqari, juda mayda jismlardan iborat halqa sistemasiga ega. Bu jismlar Kep-ler qonuniga mos ravishda harakatlanib, Saturn "yoʻldoshlari" hisoblanadi. Bulardan tashqari, orbitalari Mars va Yupiter sayyoralari orasida joylashgan minglab Kichik sayyoralar mavjud. Baʼzi sayyoralar ekssentritetlari katta boʻlgani uchun ular Quyoshga Merkuriyga nisbatan yaqin kelib, undan Saturn orbitasi masofasiga teng masofaga uzoqlashadi.

Quyosh tizimiga kiruvchi kometalarut biz faqat Quyoshga 4—5 astronomik birlikkacha yaqinlashgandan keyin koʻra boshlaymiz. Quyoshga yaqinlashgan sari ularning yadrosi bugʻlanib koma ajralib chiqib kattalasha boshlaydi, soʻng Quyosh nurlarining bosimi taʼsirida dum hosil boʻladi. Baʼzi kometalar perigeliyda Quyosh toji ichidan oʻtib afeliyda 1 parsek uzoqlikkacha boradi va Quyosh atrofida aylanish davri bir necha oʻn mln. yil boʻlishi, hatto boshqa yulduzlar tortish kuchi taʼsirida orbitalarini oʻzgartirishi ham mumkin. Qisqa davrli kometalardan yuztachasi topilgan. Ularning Quyosh atrofida aylanish davrlari bir necha oʻn yildan ortiq emas. Har yili 5—10 tacha kometa kashf qilinadi.

Optik kuzatishlar yordamida koʻrinmaydigan son-sanoqsiz meteor jismlar va kosmik chang (sayyorlararo materiya) Quyosh tizimi fazosining hamma joyida mavjud. Ular ham sayyoralar kabi Quyosh atrofida aylanadi. Kosmik changlarga gravitatsiya kuchlari taʼsiridan tashqari Quyosh radiatsiyasining bosimi, shuningdek elektr zaryadlangan zarralar harakatiga Quyosh va sayyoralarning magnit maydonlari ham taʼsir etadi.

Yer orbitasi ichidagi sayyoralararo materiyaning umumiy massasi Yer massasining yuz milliondan birini tashkil qiladi. Quyoshning taʼsir doirasi ichidagi barcha diffuz materiyaning umumiy massasi taxminan Quyosh massasiga teng keladi.

Quyosh tizimi Galaktika markazi atrofida ayla-naga yaqin orbita boʻylab 250 km/sek tezlik bilan aylanadi, uning aylanish davri 200 mln. yil. Quyosh tizimining kelib chiqishi haqidagi masala hozirgi zamon tabiat-shunosligining muhim masalalaridan biri hisoblanadi (qarang Kosmogoniya).

Quyoshdagi deyarli barcha jismlar uchun baʼzi umumiy qonuniyatlar oʻrinli: barcha sayyoralar Quyosh atrofidan ekliptikaga yaqin tekislikda bir tomonga (olamning shimoliy qutbidan qaralganda soat mili harakatiga tes-kari tomonga) harakatlanib aylanadi (bu toʻgʻri harakat deyiladi). Venera va Urandan boshqa barcha sayyoralar oʻz oʻqlari atrofida toʻgʻri harakat qiladi. Kosmik uchishlar Quyosh tizimini oʻrganishda yangi imkoniyat yaratdi. Uchirilgan kosmik zondlar Quyoshdagi sayyoralarning ichki tuzilishlarini jadallik bilan tadqiq qilmokda. Kosmik zondlar Oy, Venera, Mars va boshqa sayyoralarga yumshoq qoʻndi. AQSH astronavtlari birinchi marta Oyga qadam qoʻydi (1969), "Pi-oner—10" va "Pioner—11" kosmik zon-dlar kichik sayyoralardan oʻtib, Yupi-ter sayyorasi yaqinida aylandi (1972— 74). 1997 yil oktyabrda uchirilgan "Gyuy-gens" kosmik zondi (NASA va Yevropa kosmik agentligi bilan birgalikda loy-ihalangan) Saturn sayyorasining yoʻldoshi Titanga tushirildi (2005 yil yanvar). Tadqiqotchilar Titanni Yer bilan taqqoslashmoqda. Kosmik uchishlar yordamida Quyosh tizimini yanada batafsilroq oʻrganish uchun yaqin kelajakda boshqa sayyoralarga parvoz qilish, uzoq kos-mosga ilmiy apparatlar yuborish, as-teroid va kometalarga qoʻnib, sayyoralararo ilmiy sayohat qilish ishlari moʻljallanmoqda.

1.2. Akademik litseylarda astronomik bilimlar berishning dolzarbligi ta`lim berish muammolari.

Ushbu paragrafda KHK misolida astronomiya ta`limini va ta`lim-tarbiya jarayonini pedagogik texnologiya (PT) hamda modulli (MT) texnologiya asosida tashkil etish imkoniyatlari bayon etiladi. Pedagogik texnologiya eng avvalo ta`lim tizimidagi eskidan qolgan kamchiliklarni bartaraf qilishga xizmat qilishi lozim. Demak, ta`lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirish, qo`llash, avvalo, pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratiyalashtirishga xizmat qilishi lozim. CHunki, pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratiyalashtirmay qo`llangan har qanday texnologiya kutilgan samarani bermaydi.

Astronomiya ta`limida pedagogik va modulli texnologiyalarni o`quv jarayoniga tadbiq etish to`g’risida gapirar ekanmiz, yana bir muhim holatni e`tibordan chetga qoldirmaslik kerak. Bu ham bo`lsa, zamonaviy texnologiyani astronomiya ta`limi jarayoniga tadbiq qiluvchi o`qituvchi hisoblanadi. Har qanday texnologiya o`qituvchining aql-zakovati, shaxsiy hamda kasbiy mahorati orqali ta`lim-tarbiya jarayonida tadbiq qilinadi.

Astronomiya o`qitishda ilmiy asoslangan texnologiya ta`limning asosiy yo`nalishi, mazmunini, o`qitish shakllari, usullarini tanlashning nazariy asosini belgilab beradi.

Akedemik Litseylarda astronomiya ta`limida pedagogik texnologiyalar va modulli texnologiyaning ta`lim jarayonini takomillashtirish va jadallashtirishdagi ahamiyati astronomiya o`qituvchisining o`quvchiga ta`sir ko`rsatishida, ularning bilish faoliyatini faollashtirishida, o`quvchining astronomiyani o`rganish jarayonida maqomini o`zgartirishda, unda ta`lim olishga rag’bat uyg’onishida namoyon bo`ladi. SHu bilan birga, o`qituvchida o`quvchilar faoliyatini ta`lim-tarbiya maqsadlariga muvofiq boshqarish imkoniyatini tug’iladi. O`quvchilarning astronomiyadan bilim ko`nikma va malakalarni egallashlarini jadallashtiradi, ularni o`z vaqtida ko`proq bilim egallash, ruhan va aqliy o`qishlariga sharoit yaratadi. O`z navbatida o`qituvchining pedagogik mahoratiga, bilmiga va tajribasiga yangicha talablarni qo`yadi. eng muhimi, biz yashayotgan davrning taraqqiyot darajasiga mos ravishda yoshlarning astronomiyaviy bilim egallashi va kasbga o`rganishi jadallashadi.

Xalq maqolida aytilganidek, kimki ulgurmasa, u kech qoladi. Ilmiy asoslangan holda ta`lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni olib kirish mamlakatimiz uzluksiz ta`lim tizimini jahon ta`limi bilan integratsiyalashuviga imkon beradi, u bilan hamnafas, hamkorlikda rivojlanishiga yordam berib, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtiradi. SHu asosda mamlakatimiz rivojlangan mamlakatlar qatoridan mustahkam o`rin olishi, yoshlarimizning nafaqat o`z hayotlarini, balki mamlakat taqdirini belgilashlariga zamin hozirlaydi. Hozirgi vaqtda bu muammolarni ta`lim jarayoniga pedagogik va modulli texnologiyalarni olib kirmay turib amalga oshirib bo`lmaydi.

Akedemik Litseylarda pedagogik va modulli texnologiyalar o`zaro uzviy bog’liqdir. Pedagogik texnologiyalar ta`limni mohiyat jihatdan o`zgartirishda, uning oldidagi muammolarni echishni osonlashtirishda muhim rol o`ynaydi. Modulli texnologiyalar pedagogik texnologiyalarning qo`llanilishini osonlashtirib, ularning imkoniyatlarni kengaytiradi. Olimlar ishlab chiqadigan va pedagogik amaliyot natijasi sifatida paydo bo`luvchi pedagogik texnologiyalarni, modulli texnologiya vositalarisiz, eng muhimi elektron vositalar, komp’yutersiz amalga oshirib bo`lmaydi. Modulli texnologiyada ta`lim tizimining komponentlarnidan, mazmun, shakl, vosita, metodlarning pedagogik, didaktik, ta`limiy imkoniyatlardan keng foydaniladi.

Astronomiya ta`limida pedagogik va modulli texnologiyalar o`quvchini bilim egallash, kasbiy malakasini oshirish, o`qituvchining o`z vaqtida ko`proq astronomiyaviy o`quv materiallarini o`quvchilarga komp’yuter, elektron vositalar yordamida etkazishni taqozo etadi. Ammo, elektron vositalar, modem, elektron pochta, global internet tizimi, masofaviy ta`lim, telekommunikatsion aloqalar vositasida amalga oshiriladi. Bunda ta`lim o`quvchi va texnik vositalar imkoniyatlarining o`zaro bog’liqligida amal qiladi.

2.1 Quyosh sistemasiga oid mavzularni o’qitishning yangi texnologik usullari va ularning turlari.

Ushbu metod o'quvchilarga ixtiyoriy muammo(mavzu)lar xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi.

"Klaster" metodi turli xil g'oyalar o'rtasidagi aloqalar to'g'risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. Bu metod aniq obyektga yo'naltirilmagan fikrlash shakli hisoblanadi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog'liq ravishda amalga oshadi."Klaster" metodi muayyan mavzuning o'quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o'zlashtirilguniga qadar bikrlash faoliyatining bir maromda bo'lishini ta'minlashga xizmat qiladi. "Klaster" metodidan o'quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg'ulotlarda ushbu metod guruh a'zolari tomonidan bildirilayotgan g'oyalarning majmui tarzida namoyon bo'ladi. Bu esa guruhning har bir a'zosi tomonidan ilgari surilayotgan g'oyalarni uyg'unlashtirish hamda ular o'rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi.

Mazkur metoddan foydalanishda quyidagi shartlarga roiya qilish talab etiladi:

1. Nimani o'ylagan bo'lsangiz, shuni qog'ozga yozing. Fikringizni aniq muammolar to'g'risida o'ylab o'tirmay, ularni shunchaki yozib boring.

2. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmagunicha yozishdan to'xtamang. Agar ma'lum muddat biror bir g'oyani o'ylay olmasangiz, u holda qog'ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g'oya tug'ilguniga qadar davom ettiring.

3. Yozuvingizni imlosiga yoki boshqa jihatlariga e'tibor bermang.

4. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko'proq yangi g'oyalarni ilgari surish hamda mazkur g'oyalar o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik va bog'liqlikni ko'rsatishga harakat qiling. G'oyalar yig'indisining sifati va ular o'rtasidagi aloqalarni ko'rsatishni cheklamang.

"Klaster" metodini fizikaning ayrim darlarida avvalgi darsda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilar egallagan bilim va ko'nikmalarini nazorat qilish uchun qo'llash tavsiya etiladi. Bunda o'quvchilarga o'tilgan mavzu bo'yicha nimani xohlasa, shuni qog'ozga tushirishi topshiriladi.

Fikriy hujum. Ta'limning «Fikriy hujum* metodi p'quvchilarning dars jarayonida faolliklarini ta'minlash, ularni bir xi! standart tarzda fikrlashdan ozod qilish, erkin fikrlashga rag'batlantirish, muayyan mavzu yuzasidan lurli-tuman g'oyalarni to'plash, ijodiy yondashishga o'rgatish uchun xizmat qiladi.

«Fikriy hujum» metodining asosiy tamoyili va sharti har bir o'quvchi tomonidan o'rtaga tashlanadigan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo taqiqlash, harqanday luqma va liazil-mutoyibalarni rag'batlantirishdan iborat. Bundan ko'zlangan maqsad o'quvchilaming dars jarayonidagi erkin ishtirokini ta'minlashdir.

Ta'Iim jarayonida ushbu metoddan samarali va mnvaffaqiyatli Ibydalanish o'qiluvchining pcdagogik mahorati va tafakkur ko'lamining kengligiga bog'liq bo'ladi.

«Fikriy hujum» mctodidan foydalanish chog'ida o'quvchilaming soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Bu metoddan fizikaning ma'lum bobini takrorlash darslarida, laboratoriya ishi yakunida, ekskursiya darslarida samarali foydalanish mumkin.