Reja: Kirish Asosiy qism

Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga qarab xarajatlarni turkumlash

15.2-jadval

	UMUMIY XARAJATLAR
Doimiy xarajatlar			O‘zgaruvchi xarajatlar
Кorxona to‘lov majburiyatlari			Xomashyo
Soliqlar			Material
Amortizasiya ajratmalari			Yonilg‘i
Ijara haqi			Transport xizmati
Qo‘riqlash xizmati xarajatlari			Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar
Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k.

Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi.

Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud bo‘ladi. Bunga korxonaning to‘lov majburiyatlari (zayomlar bo‘yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qo‘riqlash xizmatiga to‘lov, uskunalarga xizmat ko‘rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi.

O‘zgaruvchi xarajatlar deb ishlab chiqariladigan tovar miqdorining oshishiga yoki ka- mayishiga bevosita bog‘liq bo‘l- gan xarajatlarga aytiladi. Unga xomashyo, material, yonilg‘i- transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan

sarflar kiradi.

Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi umumiy yoki yalpi xarajatlarni tashkil qiladi.

Mahsulot narxiga qo‘shilish xarakteriga ko‘ra to‘g‘ri va egri xarajatlar farqlanadi:

To‘g‘ri xarajatlar – bevosita tannarxda aks etib, mahsulot narxi tarkibiga kiradi.

Egri xarajatlar – tannarxda aks etmaydi va mahsulot narxiga ustama hisoblanadi.

Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf- xarajatlarni hisoblash uchun o‘rtacha umumiy, o‘rtacha doimiy va o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O‘rtacha umumiy xarajatlar umumiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan tovar miqdori nisbatiga teng. O‘rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar o‘zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.

Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini aniqlash zarur. Bunda iqtisodiy tahlil vositasi bo‘lib keyingi (qo‘shilgan) xarajat tushunchasi xizmat qiladi. Кeyingi (qo‘shilgan) xarajat, keyingi qo‘shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotning navbatdagi birligiga qilingan xarajatlarni anglatadi. Qo‘shimcha xarajatlarni har bir navbatdagi qo‘shimcha chiqarilgan mahsulot birligi yoki partiyasi uchun aniqlash mumkin.

R.Кrouz iqtisodiyot nazariyasiga Transaksion xarajatlar degan tushunchani kiritgan. Bu xarajatlar ishlab chiqarish bilan emas, balki ana shu ishlab chiqarishni boshlash uchun zarur bo‘lgan xarajatlar, ya’ni narxlar, kontragentlar haqida axborot to‘plash, xo‘jalik bitimlari tuzish va ularning bajarilishini nazorat qilish xarajatlari va boshqa shunga o‘xshash xarajatlarda ifodalanadi.

2.