Hayot jarayonlarida spora hosil qilish xususiyatiga ega bo’lmagan tayoqchasimonlarga bakteriyalar deyiladi. Spora hosil qilish xususiyatiga ega bo’lganlari bastillalar deb ataladi.
2.1. 1-rasm. Bakteriyaning tuzilishi. Dunyoda minglab bor bakteriyalar turlari ilm-fan olami uchun ham, inson uchun ham har xil ahamiyatga ega. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatga ega va ular turli guruhlarga bo'linadi. Ulardan ba'zilari sog'liqni saqlash, ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish yoki atrof-muhit sifatining belgilari sifatida foydalanish uchun ishlatiladi.
Birinchidan, bakteriya nima ekanligini bilish. Bu hamma joyda uchraydigan va turli xil shakllarga ega bo'lgan mikrob turidir. Ushbu shakllarning barchasi har xil muhitga moslashishga xizmat qiladi. Organizmlarni yashovchan qilishdan tashqari, ba'zilari ko'pincha ularga bog'liqdir. Masalan, odamning ovqat hazm qilish tizimi bakteriyalar faoliyatiga bog'liq. Bu har doim bakteriyalarni tasniflash va ularni tasniflash va identifikatsiyalash uchun vositalarni taklif qilish uchun har doim turli xil mezonlarni izlashga intilishning sabablaridan biridir.
Bakteriya deb ataladigan mikroorganizmlar hamma joyda uchraydi. Turlar va navlarning cheksizligi sababli, bu barcha hayot shakllariga dunyoning deyarli hamma joylarida mustamlaka bo'lishiga imkon berdi. Bakteriyalar biz bilgan hayot uchun muhim elementlar bo'lgan va bo'lib qolmoqda. Uchun asosiy faoliyatning namunasi hayotning rivojlanishi organik parchalanishdir. Organik parchalanish uchun javobgar bo'lgan bakteriyalardir.
B akteriyalar sohasi ulkan tirik mavjudotlar guruhidan iborat. Bu tirik mavjudotlar, umuman olganda, bir hujayrali va prokaryotik. Bu shuni anglatadiki, ular bitta hujayradan iborat. Prokariot bo'lish haqiqati shuni anglatadiki, hujayraning ichida membranali organoidlar yo'q va uning tarkibidagi genetik tarkib erkin topiladi. Bu fazilatlarning barchasi ularni hayvonlarni tashkil etadigan hujayralardan ajratib turadi, chunki ular eukaryotik hujayralardir.
2.1. 2-rasm. Bakteriyaning tuzilishi.
Dunyo bo'ylab har xil turdagi bakteriyalar mavjud bo'lsa-da, ozmi-ko'pmi umumlashgan tuzilishi mavjud. U ichki qismni tashqi tomondan ajratish uchun javob beradigan hujayra membranasidan iborat. Ushbu membranada ko'proq himoya va barqarorlikni ta'minlash uchun butun membranani o'rab turgan hujayra devori mavjud. Membrana va hujayra devorining yig'indisi bakterial hujayra zarfi deb nomlanadi. Bu erda dunyoda mavjud bo'lgan har xil turdagi bakteriyalarning tarkibi va shaklida farqlar mavjud.
Shuni ham yodda tutish kerakki, bakteriyalarni ajrata olish hajmi jihatidan farq qilmaydi. Bunga qarash yaxshi variant emas. Va shunga o'xshash mikroskopik hayvonlar mavjud Ular hujayralardan tashkil topgan va hatto asab tizimiga ega rotiferlar va tardigradlardir. Odamlar tirik mavjudotlarni va bakteriyalarni xususiyatlariga ko'ra tasniflash uchun har doim turli mezonlarni izlashdi. Shu tarzda siz hayotni tashkil etadigan barcha organizmlar haqida umumiyroq fikrga ega bo'lishingiz mumkin. Bakteriyalarni aniqlay oladigan ushbu mezonlarga ega bo'lish, ularni o'rganish uchun juda foydali vosita, masalan, tibbiyot sohasida. Bakteriyani identifikatsiya qilish mezonlarini bilish inson kasalligini yuqtirish sababini bilish uchun muhimdir. Shu sababli mikrobiologiya tarixi davomida barcha prokaryotik hujayralarni yaxshi tasnifiga erishish uchun juda ko'p mezon. U erda bakteriyalarning barcha turlarini tasniflashning ko'plab usullari mavjud. Bunga misol, ularning oziq-ovqat manbalariga, nafas olishlariga qarab, fermentativ faollikning mavjudligi yoki yo'qligi, harakatchanligi va boshqalar. Batafsil tasnifga ega bo'lish uchun ularning har biri turli mezonlarni birlashtirishi kerak.
2.1. 3-rasm Bakteriyaning tuzilishi.
Mavjud bakteriyalarning barcha turlarini farqlash uchun ishlatiladigan eng klassik qasddan qilingan mezonlardan biri uni morfologik xususiyatlarida bajaring. Bakteriyaning shakli faqat mikroskop ostida ko'rinadigan tuzilishga asoslangan edi. Biroq, ushbu morfologiya tarix davomida bakteriyalarni tasniflashda yordam bergan. Ko'pgina bakteriyalar shakliga qarab nomlanadi. Shuning uchun biz bakteriyalarning asosiy shakliga ko'ra har xil turlari haqida izoh beramiz:
Ushbu turdagi bakteriyalar asosan sferik hujayra konvertidan iborat bo'lishi bilan tavsiflanadi. Shakli hindiston yong'og'ini eslatadi. Ular mikroskop ostida kuzatilganda, ularni aylana hujayralar sifatida ko'rish mumkin. Darvozalar, ularni osongina aniqlash mumkin va ularning barchasini individuallik va atrof-muhit bilan farqlash oson. Shuningdek, toifadagi kichik tiplar mavjud va u hujayralarning qanday guruhlanishiga asoslangan. Ularning bir-birining yonida qanday tartib o'rnatishini o'rganishga harakat qiling.
Yakkama-yakka sharsimon bakteriyalar hindiston yong'og'i shakli bilan tanilganligini ko'ramiz. Agar topsak ikkita dumaloq hujayralar birlashtirilgan, keyin ular diplokokklardir. Agar zanjirni yaratadigan boshqa murakkab birlashmalar mavjud bo'lsa, biz ularni streptokokklar deb bilamiz. Va nihoyat, uzum dastasiga o'xshash tartibsiz shakllarni ko'rsak, u stafilokokklar nomi bilan tanilganligini ko'ramiz.
Batsillalar - bu taniqli bakteriyalar turi U cho'zilgan novdalar kabi shakllangan. Avvalgi bakteriyalar turlarida bo'lgani kabi, ular ham bir nechta pastki turlarga ega. Ularning turlari hujayralarning guruhlanish usuli bilan bog'liq. Agar u yakka hujayra bo'lsa, u bacillus nomi bilan ma'lum. Aksincha, agar bizda ikkita hujayra bo'lsa, bu diplobacillus. Ko'proq hujayralar birlashmalarida ularni zanjir hosil qiladigan uchiga yoki devor hosil qiladigan yon tomonlariga qo'shilishlariga qarab farqlash mumkin. Birinchisida u streptobakteriyalar, ikkinchisida esa.
Cocobacillus - bu biroz uzunroq sferik shaklga ega, ammo u hindiston yong'og'i ham, bacillus ham emas.
Bakteriyalarning turlari: spiral
Bu bakteriyalarning so'nggi turi va uning tuzilishidagi egriliklarni namoyish etadi. Ularni go'yo o'zlariga o'ralgan va spiral shaklini hosil qilgan tayoqchalar kabi tushunish mumkin. Ular osongina tanib olinadilar va tashqi ko'rinishi tufayli mikroskop ostida ishlatiladi. Ular qattiq va moslashuvchan spirallarga bo'linadi. Birinchisi spirilos nomi bilan, ikkinchisi spiroxet nomi bilan tanilgan.. Asosiy farq shundaki, spiral harakatlanadi va ular vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan hujayra konvertini hosil qiladi.
Bakteriyalar kattaligi mkm bilan o’lchanadi. Beggiota mirabilis (Biggeotoa myrabilis) bakteriyasining uzunligi 1 sm bo’lib, uning ko’n-dalang kesimi 50 mkm ga borib qoladi. Ba’zi bakteriyalar hajmi 1- jadvalda keltirilgan.
Tabiatda maxsus filtrlar orqali o’tib ketadigan ultrabakteriyalar ham mavjud.
Bakteriyalar ko’zga ko’rinmaydigan prokariot guruhiga mansub kichik organizmlar bo’lishiga qaramay, boshqa yuksak mavjudotlarning hujayrasi singari murakkab tuzilishga ega ekanligi ko’rinadi (1-rasm).
Bakteriyaning hujayra po’sti rangsiz, uglevod, pektin, lipoid va o’zida azot elementini saqlagan—xitin deb atalgan birikmalardan tashkil topgan. Hujayra posti mikroorganizmga shakl berish bilan birga uni noqulay sharoit ta’siridan saqlash vazifasini ham o’taydi. Ba’zi bakteriyalar oqsili kam, uglevodi ko’p sharoitda qolganda. shilimshiq ishlab chiqarib, shilimshiq qin (kapsula) ga o’raladi. Qin oqsil bilan dekstrin yoki glyukoza molekulalaridan tashkil topadi. Suvda hayot kechiruvchi ipsimon bakteriyalar ajratib chiqargan shilimshiqlari yordamida suv ostidagi buyumlarga yopishib hayot kechirishga zamin yaratadi. Shilimshiq hisobiga hosil qilingan qin ichida oltingugurt bakteriyalarida oltingugurt, temir bakteriyalarida temup gidratlari to’planadi.
Hujayradan hujayra po’sti orqali muhitga stitoplazmatik o’simtalar chiqadi. Bu o’simtalarga xivchinlar deyiladi. Xivchinlar hujayradagi bleforoplast (bazal tanacha) bilan uzviy bog`langan.
Hujayra po’sti ustida ipsimon ingichka va uzunligi 0,3—0,4 mm keladigan fimbriy yoki pili deb atalgan o’simtalar stitoplazma membranalarida joylashadi.
