Reja kirish asosiy qism

3. Bozordagi taklif. Taklif qonuni

Biz bozor munosabatlari bilan tanishishni bozorning eng oddiy ta'rifidan boshlaymiz, keyin esa murakkab tushunchalarga o'tamiz.

Bozor - bu tovarlar va xizmatlarni sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalar to'plami. Har bir inson har kuni, masalan, do'konda oziq-ovqat sotib olayotganda yoki jamoat transportida sayohat uchun pul to'laganda, bunday operatsiyalarni amalga oshiradi. Agar ushbu hodisaning hududiy chegaralarini hisobga olsak, ular quyidagilardan ajralib turadi: A) mahalliy (qishloq, shahar, viloyat doirasida) B) milliy (ichki) C) bozorning global roli va funktsiyalarini to'g'ri tushunish mumkin. uni kengroq tovar tizimi - bozor iqtisodiyoti doirasida ko'rib chiqing. U ikkita quyi tizimdan iborat: a) tovar ishlab chiqarish va b) to'g'ridan-to'g'ri va teskari aloqa yordamida qayta birlashtirilgan bozor. Umumiy tizimning boshlang'ich bo'g'ini bo'lgan tovar ishlab chiqarish bozorga bir necha yo'nalishda bevosita ta'sir ko'rsatadi: a) ishlab chiqarish sohasida doimiy ravishda foydali mahsulotlar yaratilib, keyinchalik bozor almashinuviga kiradi, b) ishlab chiqarishning o'zida, bozor operatsiyalari ishtirokchilarining kutilayotgan daromadlari yaratiladi, c) tovar ishlab chiqarish asos bo'lgan ijtimoiy mehnat taqsimoti tufayli mahsulotlarning aynan bozor almashinuviga ehtiyoj tug'iladi.

O'z navbatida bozor tovar yaratish jarayoniga teskari ta'sir ko'rsatadi. Teskari iqtisodiy aloqalar bozorning maxsus funktsiyalari hisoblanadi.

Birinchi funktsiya bozor ishlab chiqarish va iste'mol sohalarini birlashtiradi (bog'laydi). Bozorsiz tovar ishlab chiqarish iste'molga xizmat qila olmaydi, mintaqa odamlarning ehtiyojlarini qondiradigan tovarlarsiz qoladi.

Boshqa funktsiya: bozor yakuniy ishlab chiqarish natijalarining asosiy nazoratchisi rolini o'ynaydi. Aynan bozor birjasida, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifati va miqdori iste'molchilar talabiga qanchalik mos kelishi bevosita oshkor bo'ladi. Bundan tashqari, bozor, ta'bir joiz bo'lsa, iqtisod bo'yicha imtihon o'tkazadi: sotuvchilar uchun tovarlarni sotish foydali yoki foydasizmi, xaridorlar uchun ularni sotib olish halokatli yoki foydalimi?

Nihoyat, bozorning muhim funksiyasi shundaki, bozor almashinuvi xaridor va sotuvchilarning iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Bu manfaatlarning o'zaro bog'liqligi A.Smit tomonidan ishlab chiqilgan: "Menga nima kerak bo'lsa, menga kerak bo'lgan narsani olasiz..." tamoyiliga asoslanadi. Bu quyidagilarni nazarda tutadi: a) bir -birlari uchun zarur bo'lgan foydali almashinuv va b) bozor bitimining ekvivalentligi.

Bu erda tavsiflangan bozor funktsiyalari, ehtimol, sanoatdan oldingi davrda mavjud bo'lgan dastlabki davrda unga xosdir. Keyin bozor birlashtirilgan, bo'linmagan holatda rivojlanmagan. Bu tovar ishlab chiqarishning sust rivojlanishiga, sotuvga nisbatan oz miqdorda mahsulot yetkazib berishga juda mos edi.

Agar biror kishi butun hayotini rus qishlog'ida yoki kichik shaharchasida o'tkazgan bo'lsa, unda 20-asrning oxirida unga bolaligidan ma'lum bo'lgan bozor qanday o'zgarganini tushunish qiyin. Nega endi ular faqat bozor haqida emas, bozorlar tizimi haqida gapirayapti?

1. 
   Bozor tizimlari.
   

Bozorlar tizimi turli maqsadlarga mo'ljallangan ko'plab bozorlarning yagona to'plamidir. Bu kombinatsiya bir qator omillar ta'sirida shakllangan.

Birinchidan, sanoat va postindustrial ishlab chiqarish sharoitida bozor maydoni quyidagi yo'nalishlarda ko'p marta kengaydi:

• 
  keng miqyosda tabiiy ishlab chiqarish tovar xo'jaligiga aylandi;
  
• 
  mehnatkashlarning asosiy qismining ishchi kuchi sotib olish va sotish ob'ektiga aylandi;
  
• 
  pullik xizmatlar sohasi jadal rivojlandi;
  

ilmiy tadqiqotlarning yakuniy natijalari (ilmiy va eksperimental-konstruktorlik ishlanmalari) sotiladigan mahsulotga aylandi.

Ikkinchidan, zamonaviy ishlab chiqarish har tomonlama rivojlangan shaxsning ehtiyojlarini qondiradigan juda ko'p miqdordagi foydali tovarlarni yaratadi.

Uchinchidan, XX asrning ikkinchi yarmida o'sdi. ijtimoiy mehnat taqsimoti ishlab chiqarish doirasidan chiqib, bozor sohasini qamrab oldi. U o'z mahsulotlarini va xizmatlarini o'z iste'molchilariga targ'ib qiluvchi maxsus bozorlarni yaratdi.

To‘rtinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining keng rivojlanishi qimmatli qog‘ozlar bozorida aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarning sotilishiga olib keldi.

Nihoyat, xalqaro iqtisodiy aloqalarning jadal rivojlanishi rivojlangan valyuta bozorini yaratishni taqozo etdi.

Binobarin, asrning ikkinchi yarmida rivojlangan bozorni muomala sohasidagi mehnat taqsimoti tizimisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Ikkinchisida iqtisodiy faoliyatni differentsiatsiyalashning katta turlari namoyon bo'ladi: umumiy (yirik sanoat va sohalar o'rtasida) va xususiy (kichik tarmoqlar va savdo korxonalari turlari o'rtasida) mehnat taqsimoti. Bozorlar tizimida quyidagi tarmoqlar juda aniq ajratilgan:

• 
  iste'mol tovarlari bozori (oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari sotiladigan ko'plab kichik tarmoqlarga, uy-joy bozori va boshqalarga bo'linadi)
  
• 
  ishlab chiqarish vositalari bozori (bu erda ishlab chiqarishning moddiy omillari sotib olinadi: asbob-uskunalar, transport vositasi, binolar, inshootlar, xom ashyo, yoqilg'i va boshqalar)
  
• 
  xizmatlar bozori (bu turli xil xizmatlarni o'z ichiga oladi)
  
• 
  mehnat bozori (ish beruvchilar va xodimlar uchun)
  
• 
  ssuda kapital bozori (ishlab chiqarish maqsadlarida foydalaniladigan vaqtincha bo sh pul mablag larini sotib olish va sotish sohasi
  
• 
  qimmatli qog'ozlar bozori (aksiya, obligatsiyalar va boshqa daromad keltiruvchi hujjatlar)
  
• 
  valyuta bozori (boshqa davlatlar bilan xorijiy valyuta va pul birliklarini sotib olish, sotish, almashish amalga oshiriladigan milliy va xalqaro muassasalar)
  
• 
  ma'naviy ne'matlar bozori (olimlar, yozuvchilar, rassomlar va boshqalarning intellektual faoliyati mahsulotlarini sotish va sotib olish sohasi)
  

Agarda bozordagi iqtisodiy holatni tavsiflovchi taklif ko‘rib chiqilmasa, bozor mexanizmining tahlili bir tomonlama bo‘lib qoladi. Bozordagi talab xaridorlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, taklif sotuv­chilar tomonidan o‘rganiladi. Ana shunda, bozor mexanizmi to‘liq tahlil qilinadi va ijobiy natijalarga erishiladi.

Taklif - joriy vaqtda bozorda mavjud va sotuvchilar (ishlab chi­qaruvchilar) tomonidan joriy narxlarda sotishga tayyor tovar va xiz­matlar yig‘indisidir.

Taklif xajmi Q_s - joriy vaqtda bozorda sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) tomonidan joriy narxlarda sotishga tayyor tovar va xizmatlar xajmi, soni. Ularning xajmi doimiy ravishda ishlab chiqarish va sotish xajmi bilan bir xil bo‘lavermaydi.

Bir tomondan, agar bozordagi narx sotuvchilar tomonidan o‘zlari­ning xarajatlarini qoplash maqsadida belgilanadigan bo‘lsa, taklif xajmi real ishlab chiqarishga nisbatan ancha past bo‘ladi. Boshqa tomondan, davlat tomonidan biror-bir tovar yoki mahsulotga o‘rtatib qo‘yilgan yuqori narxlar ishlab chiqaruvchi firmalarda katta qiziqish uyg‘otishi mumkin va bu orqali taklif oshib boradi, biroq, xaridorlar va sotuvchilar xatti-xarakati orqali belgilanadigan sotuv xajmi nis­batan past bo‘lishi mumkin.

Taklif narxi - joriy vaqtda, joriy joyda, mavjud tovarga sotuvchi tomonidan qo‘yiladigan minimal narx.

Bozor kon’yunkturasini tahlili natijasida taklifni bozor va indivi­dual taklifga bo‘lish mumkin. Bozor taklifining xajmini alohida ishlab chiqaruvchilar takliflarni mavjud narxlar asosida qo‘shish orqali aniq­lash mumkin. Bunda ishlab chiqruvchi tomonidan foydalaniladigan boshqa omillar (resurslar narxi) narxlari o‘zgarmas deb olinadi.

Taklif xajmi nafaqat narxga balki, bozor kon’yunkturasining boshqa parametrlariga ham bog‘liq. Bu bog‘liqlik taklif funksiyasi deb ataladi. Uning grafik ko‘rinishi taklif egri chizig‘i hisoblanadi.

3-rasm. Taklif egri chizig‘i

Aksariyat bozorlar uchun taklif egri chizig‘i o‘sib boruvchi xarak­terga ega, chunki bozordagi narx qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chi­qaruvchi firmalar mazkur tovarni ko‘proq ishlab chiqarish va sotishni istaydilar. Narxlarning yanada yuqorilab borishi firmalarga qo‘shim­cha ishchi kuchi olish evaziga o‘z ishlab chiqarishlarini yanada ken­gaytirish va daromadlarini oshirishlariga turtki bo‘ladi.

Taklif xajmi va narxi o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik tak­lif qonuni deyiladi.

Agarda biror-bir tovarga bo‘lgan narx o‘sib borsa va bunda boshqa parametrlar o‘zgarmas xolda qolsa, unda mazkur tovarga bo‘lgan taklif xajmi oshib boradi.

Taklif qonuni universal xarakterga ega emas, bozor sharoitida ayrim istisnolar ham bo‘lishi mumkin.


4-rasm. Taklif egri chizig‘ining o‘zgarishi

Taklif xajmining o‘zgarishi – ko‘rib o‘tilayotgan tovarning narxini o‘zgarishi va bozor kon’yunkturasining boshqa omilarining o‘zgarmagan holatida taklif egri chizig‘ining o‘zgarishi tushuniladi.

Taklifning o‘zgarishi – tahlil qilinayotgan tovarning narxini o‘z­gar­mas holatida yuqoridagiga qarama-qarshi, ya’ni, boshqa narxga bog‘­liq bo‘lmagan omillarning o‘zgarishi tushuniladi.

Taklifning narxga bog‘liq bo‘lmagan omillariga quyidagilarni ki­ri­­tish mumkin:

1. 
   Ishlab chiqarish xarajatlari
   
2. 
   Soliqqa tortish darajasi
   
3. 
   Ishlab chiqrishning texnologik darajasi
   
4. 
   Ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy kutishlari (istiqbollari)
   
5. 
   Ishlab chiqaruvchilar soni
   
6. 
   Raqobatchi tovarlarga bo‘lgan narxlar