Reja: Jamiyat va ijtimoiylik tushunchasi

---

Mavzu:
Asosiy sotsiologik tushunchalar. Ijtimoiy qonunlar 
REJA:
1. Jamiyat va ijtimoiylik tushunchasi.
2. Sharq mutafakkirlarining jamiyat tog’risidagi qarashlari.
3. G’arb sotsiologiyasi asoschilarining ishlarida ijtimoyillikning ta'riflanishi.
4. Jamiyat va davlat.
Jamiyat – kishilar hayotiy faoliyatining tarixiy rivojlanish shakli bo’lib, o’z
tuzilishi jihatidan murakkab tizimni tashkil qiladi. Bizning hozirda yashab
turgan jamiyatimiz sotsial tizimining muayyan konkret shakli sifatida, uning
funktsional va rivojlanish qonuniyatini, har bir bo’lakchalarning o’ziga xos
tomonlarini, o’zaro munosabatlarini ilmiy jihatdan o’rganib, to’g’ri boshqarish
muhim ahamiyatga egadir.Chunki o’z vaqtida keyingi oqibati
o’ylanmagan, oldindan sotsiologik asosda tahlil qilinmagan va oldi
olinmagan nuqsonlar jamiyat taraqqiyotida salbiy
asoratlar
qoldiradi.Sotsiologiya jamiyat to’g’risidagi talimot bo’lib , ijtimoiy
tizimlar rivojlanishi va funktsional qonuniyatlar, harakatlantiruvchi kuchlarni
o’rganuvchi fan hamdir. U turli ijtimoiy hodisalar, jamiyat va tabiat
o’rtasidagi aloqadorlikni, shuningdek, shaxs kishilarning ijtimoiy xulqi,
uning elementlari va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi.
Jamiyat – bu kishilar birgalikdagi faoliyatining tashkiliy shakllari turli
darajalaridan iboratdir. Bu faoliyat doirasida turli-tuman jamiyat va uning azolari,
ularga mansub bo’lgan birliklarning har biri uchun umumiy bo’lgan ehtiyojlari
qondiriladi. Aniqroq qilib aytganda, jamiyat – bu o’z-o’zicha etarlilik bo’lib, o’z
azolari turmush sharoiti uchun barcha zarur jarayonlarni yo’lga qo’yadi, amalga
oshiradi. Bu «o’z-o’zicha etarlilik»ni jamiyat bilan uning bir qismi bo’lgan siyosiy
partiya nisbatini aniqlash misolida yaqqol ko’rish mumkin. Masalan, Xitoy Xalq
Respublikasidagi hukumron partiyaning azolari soni allaqchon 100 million
kishidan oshib ketgan. Lekin bu partiya jamiyat ichida mavjud. Umumiy soni

---

mingdan ham ko’p bo’lmagan yovvoyilar qabilasi haqiqiy, to’laqonli jamiyat bo’la
oladi. Gap shundaki, etnos tarixan birinchi o’z-o’zicha etarli ishtimoiy guruh
bo’lgan. Etnos azolari birgalikdagi xatti-harakatlari bilan zarur hayot sharoitlarini
yaratadilar.
«Jamoa» va «jamiyat» atamalari anglatgan manolariga ko’ra yaqindir. Har ikki
so’z arabcha «jama»dan yasalgan bo’lib, kishilarning turli darajada va maqomda
olingan umumiyligini anglatadi. Agar «jamiyat» deyilganda keng ma`noda oldingi
paragraflarda ko’rsatib o’tilganidek, kishilarning birgalikdagi manfaatlari va
kelishuvi asosida, maqsadga muvofiq oqilona tashkil etilgan, birgalikdagi faoliyati
ifodasi tushunilsa, «jamoa» tushunchasida umumiy kelib chiqish, til, taqdir va
qarashlar bilan bog’liqlik o’z aksini topadi.[1] Oila, xalq va hokazolar ayni
shunday jamoalardir. Har qanday jamoa ham jamiyat bo’lavermaydi. Lekin
istalgan jamiyat jamoa hisoblanadi. Ayniqsa, jamiyat murakkab jamoa bo’lib, o’z-
o’zidan mavjudlik va rivojlanish xususiyatlariga egadir.Sotsiologiya jamiyatni
tizim sifatada uning strukturasi, funktsiyalari va tizimi elementlarini organadi.
Jamiyatga nisbatan tizimli munosabatning mohiyatini aniqlash uchun, avvalo,
tizim nima ekanligiga toxtalishimiz kerak.Tizim – ozaro bir-biri bilan bogliq va
funktsional munosabatlar hamda aloqalarda bolgan elementlarning bir butun
majmuidir.
Ijtimoiy tizim oz ichiga ayrim individlar, guruhlar, tashkilotlar, institutlar,
hamjamiyatlarning ijtimoiy aloqa va munosabatlarda birlashgan, tartibga
solingan bir butunlikdir.
Tizimlarning umumiy nazariyasida (L. fon. Bertalanfiga kora) jamiyat murakkab,
bir butun tashkil etilgan tizim sifatada talqin qilinadi.
Sotsiologiyada, odatda, ijtimoiy tizim 4 aspektda organiladi:
1) individlarning ozaro ta'siri;
2) guruhlarning ozaro ta'siri;
3) ijtimoiy maqomlar ierarxiyasi;

---

4) individlar xulq-atvorini belgilaydigan ijtimoiy me'yor va qadriyatlarning
majmui.Uning doirasida bu ozgarishlarga ta'sir qiluvchi omillar, ijtimoiy
munosabatlarga individlarning moslashish qonuniyatlari kiradi.
Jamiyat rivojining asosiy manbai kishilarning hatti-harakatida mujassamlangan
energiyadir. U jamiyatning institutsional va madaniy tizimida ozgarshlarga sabab
boladi. Bu ozgarishlar ichki oz-ozini tartibga solish va nazorat qilish mexanizmi
yordamida amalga oshiriladi.Murakkab tizimlarda evolyutsiya va involyutsiya,
integratsiya va dezintegratsiya namoyon boladi. Masalan, qadimgi sivilizatsiyalar
asrlar davomida gullab yashnadi va halokatga uchradi. A.Toynbi songgi 3000 yil
ichida bolgan 21 sivilizatsiyani organib, ortacha progressiv taraqqiyot ortacha
regressiv taraqqiyotga otishni korsatadi. Sivilizatsiyalar, ularning rivojlanishi,
inqirozi toxtovsiz va toplanib boradigan tarzda namoyon bo`ladi.otiologiyaning
asosiy vazifalaridan biri ijtimoiy hayot va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganishidir.
Sotsiologiya terminining o‘zi tarjima qilinganda — «jamiyat haqidagi so‘z»
ma'nosini anglatadi. Sotsiologiya fani insonni alohida emas, balki o‘zaro
munosabatda bo‘lgan va o‘zaro aloqada bo‘lgan insonlarning faoliyatini, ularning
bir-biri faoliyatlari mobaynidagi tasirini o‘rganadi.
Jamiyatni biz sotsiologik nuqtai-nazardan olib qaraydigan bo‘lsak qanday
o‘rganamiz?Jamiyat ijtimoiy hodisaning umumiy va murakkab sistemasidir.
Ijtimoiy faoliyatning belgilangan sotsial statusiga ega bo‘lgan, o‘zida ijtimoiy
me'yor va qadriyatlarni aks ettirgan, individual sifatlarga (shaxsning ijtimoiy
belgisi, qizqishlari, qadriyatlar yo’nalishi, shaxs motivlari va hokazo) ega bo‘lgan
kishilar jamiyatning elementi hisoblanadi.
Ijtimoiy struktura - jamiyatning ijtimoiy asosidir. Sotsiologiya nazariyasida
barcha ijtimoiy tizimlar ikki xil munosabatda mavjud bo’ladi:
1. Sotsietal munosabatlar. 
2. Ijtimoiy munosabatlar 
1. Sotsietal munosabatlar sistemasiga: jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
mafkuraviy munosabatlari kiradi. Ular bir-birlari bilan uzviy aloqador tizimga ega.

---

Sotsietal sistemasida ierarxik qaramlik mavjud. Yani, bunda iqtisodiy munosabat
belgilovchi omil bo’ladi. Demak, sotsietal munosabatlar sistemasi tuzilishi:
1) iqtisodiy: (asoschisi A.Smit: «Dunyodagi barcha narsalar mehnatning mahsuli,
mehnat taqsimoti natijasida har birin individ o’zi uchun ishlaydi va boshqalar
uchun ham ishlashga majbur bo’ladi, u boshqalar uchun ishlaganda o’zi uchun ham
ishlaydi);
2) ijtimoiy: a) ijtimoiy munosabatlar asosiy elementi ijtimoiy jamoalar tashkil etadi
(sinflar, millatlar, professional, demografik, hududiy, siyosiy guruhlar); b)
elementi (kishilar jamoaga birikadigan insonlar); v) oila tashkil etadi.
3) siyosiy;
4) mafkuraviy.
2. Ijtimoiy munosabatlar: («ijtimoiy» sistema elementi –kishilar).
Ijtimoiy munosabatlar - kishilarning faoliyati jarayonida yuzaga kelgan o’zaro
munosabatlar. Ular turli jamoalar, ijtimoiy guruhlar, sinflar va ularni tashkil qilgan
kishilar o’rtasidagi munosabatlar bo’lib, ularni bir butun sotsial organizm qilib
bog’laydi. Ijtimoiy munosabatlar jamiyatda ijtimoiy ishlab chiqarish vujudga
kelishi bilan paydo bo’ladi.Ijtimoiy ishlab chiqarishning paydo bo’lishi jamiyat
taraqqiyotida chorvachilik paydo bo’lishi, dehkonchilik, savdoning yuzaga kelishi
bilan bog’liq. Ijtimoiy munosabatlarning turlari: hamfikrlilik, kooperatsiya,
konfliktlar, kurash, befarqlik, begonalashuv, krizis, kamsitish, tengsizlik. Ijtimoiy
munosabatlar o’z mohiyatlari bilan jamiyat tarakqiyotiga ijobiy ham salbiy tasir
etadi.Ijobiy munosabatlar tasiri: hamfikrlilik, kooperatsiya, kurash. Salbiy tasirli
munosabatlar: befarqlik, kamsitish, konfliktlar, begonalashuv, krizis,
tengsizlik.Jamiyatning «ijtimoiylik» sistemasi unsurlar uyushmasining sifatli
munosabatlarini hodisalar va jarayonlarda aks ettiradi. «Ijtimoiylik» sistemasining
asosiy[3] unsurlarini ijtimoiy jamoalar tashkil etadi, ya'ni bular sinflar, millatlar,
professional, demografik, xududiy va siyosiy guruhlardir. «Ijtimoiy» sistemasining
elementini kishilar tashkil etadi. Bunda har xil ijtimoiy jamoalar birlashgan kishilar

---

bir-birlari bilan o‘zaro aloqadorlikda bo‘ladilar. Ushbu aloqadorlik jarayonida
kishilar ma'lum bir individga va ma'lum bir mehatga ta'sir o‘tkazadilar.
2. Sharq mutafakkirlarining jamiyat tog’risidagi qarashlari.Konfutsiylik (551–479)
- millodan avvalgi V-III asrlarda vujudga kelgan. U qadimgi Xitoydagi ijtimoiy-
falsafiy fikr rivojiga katta hissa qo‘shgan. Bu ta’limot Xitoy, Bobil, Misr
mamlakatlarida keng tarqalgan. Konfutsiyning falsafiy va sotsiologikqarashlarida
axloqiy masalalar markaziy o‘rinda turadi. «Hamma odamlar o‘z bir-birlaridan
farqlanadilar», «YAngini bilish uchun - eskini urganish kerak», «Mulohazasiz
ta’limot foydasizdir, ta’limotsiz mulohoza bo‘lmaydi» - degan fikrlar shular
jumlasidandir.
Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850) - Markaziy Osiyoning jahonga
mashhur olimlaridan biri. U Xorazmda qomusiy olim sifatida dunyoga ma’lum
bo‘ldi. Ko‘proq Bog‘dodda yashagan, Xalifa Ma’mun rahnomaligida SHarqning
fanlar akademiyasi Baytul-hikma» («Donishmandlar uyi»)da ishladi. U bu erda
juda ko‘plab matematik, astronomik kuzatishlar olib bordi. Xorazmiy «Ilmlar
kalitlari» asarida ilmlarni 2 qismga: a) an’anaviy arab ilmlari va 2) ajam (arab
bo‘lmagan) ilmlarga ajratgan.Ibn Xoldun (Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd:
1332-1406) arab tarixchisi va mutafakkiri. U o‘zining Sotsiologiya (arab.ilm al-
ijtimoiy) faniga oid dadil fikrlarni o‘rtaga tashlagan va SHarqda haqli ravishda shu
fan asoschilaridan biri hisoblanadi. «Kitob ul-Ibar» (1370)ining muqaddima
qismida uning tarixiy sotsiologiknazariyasi bayon etilgan. Ibn Xaldun bashariyat
tarixida ilk bor asotir tafakkuri bilan emas, balki ilmiy, ob’ektiv nazar bilan
qaragan eng zabardast tarixchidir». Insoniyat ijtimoiy fikri tarixida birinchi bo‘lib,
jamiyat, uning ichki rivojlanish qonuniyatlari va taraqqiyot an’analari haqidagi
fanni yaratdi. SHarqning etuk sotsiologi bo‘lgan Ibn Xaldun «Muqaddima» (1381)
asarining «Kirish» qismidagi dastlabki bo‘limni «Kishilarning umumiy ijtimoiy
xayoti to‘g‘risida» deb nomlagan. Ibn Xaldun sotsiologik ta’limoti quyidagilaridan
iborat:

---

1) «Insoniy jamiyati vujudga kelishining mohiyati, sabablari, mavjudligi va
mazmunli xayot kechirishning asosiy shart-sharoitlari, avvalo ularning o‘zaro
munosabatlaridan iborat bo‘ladi.
2) Tabiiy fizik-jug‘rofiy muhitning xayotga ta’siri jismoniy qiyofa va kishilarning
ruhiyatida ko‘rinib, bu jarayonda ikki - tabiiy jug‘rofik va ijtimoiy muhit bir-biri
bilan bevosita munosabat va ta’sirda bo‘ladi.
3) Tabiylikdan, yuqori bo‘lgan kuchning jamiyat xayotiga ta’siri va bu ta’sirdan
qutilish imkoniyatlari.
4) Insoniyat jamiyati kishilarning ana shu birikmasi birlashmasining natijasidir».
5) Bunday insoniyat uyushmalarini boshliqlar boshqaradi va uning tanlanishi Alloh
tomonidan emas, balki insonning xayot vositalariga bo‘lgan intilish va tabiiy
ehtiyojlari tufayli sodir bo‘ladi. 
Ibn Xaldunning bu qarashining yunon faylasuflaridan Arastu va boshqalarning
«Insonsiyosiy majudotdir» degan g‘oyasidan farqi ham shundadir.
6) Insonning ijtimoiy mavjudligi uning faqat ma’naviy tabiatidan emas, balki
tabiiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi.
Kishilar mavjud ekan, ularning ehtiyoj va intilishlari o‘rtasida farq bo‘lishi tabiiy
va ayrim aholi guruxlari va shaxslar o‘rtasida kelishmovchilik, qarama-qarashliklar
sodir bo‘ladi. Bu esa tartib o‘rnatish va tashkil qilish ishlarini o‘rtaga qo‘yadiki,
buni «hokimiyat» amalga oshiradi. Bu g‘oya ham Ibn Xaldun qarashlarining
muxim xulosalaridandir.O. Kontning sotsiologik nazariyasida ham aks ettirilgan.
O. Kont D. Yum, A. Smit, Russo, Sen-Simonlarning jamiyat to‘g‘risidagi
nazariyalarini rivojlantirdi.O. Kont sotsiologiyasida psixologiya, siyosiy iqtisod,
etika, falsafa tarixi fanlariniig tushuncha va metodologiyasi, sintezlashtiriladi.
Jamiyat, oila, xalq, millat barcha insoniyatning axloqiy xissiyotlarini qamrab olgan
axloqiy xissiyotning organik natijasi deyiladi. Jamiyat — o‘zaro munosabatda
bo‘lgan «zarrachalar», «elementlar», «atomlar»ning avtomatik harakatda bo‘lgan
mexanizmi deb qaraladi. Individ xatti-harakatlari va qiziqishlarini O. Kont

---

abstraksiya deb hisoblaydi. Ijtimoiylikning ajralmas unsuri sifatida inson emas,
oilani olib, oila jamiyatning ijtimoiy organizmini birligini tashkil etadi, deydi. Bu
yerda kishilarning o‘zaro aloqadorligi («assotsiatsiya») emas, balki ajralmas birligi
hukmronlik qiladi, deb o‘z fikrlarini Kont davom ettiradi.Jamiyat to‘g‘risidagi
qarashlarini G. Spenser organitsistik (jamiyatni tabiatning organizmini analogi deb
qarab, ijtimoiy hayotni biologik qonuniyatlarning belgisi sifatida qarash) ta'limot
nuqtai-nazaridan olib qaraydi. Jamiyatning taraqqiyoti biologiyaning yangi
yutuqlari bilan shakllanib, rivojlanib boradi.Bunday qarash E.Dyurkgeym
qarashlariga butunlay zid edi. U sotsiologiyaning vazifasi ideallarning asoslash,
ilmiy zaminga qoyishdir deb xisoblagan va sotsial ideallar sotsial vokelikda
mujasamlashganligini isbotlashga xarakat qilgan edi. Agar E.Dyurkgeym barcha
dinlar oz ornida yaxshi ekanligi ta'kidlangan bolsa, V.Pareto barcha dinlar yolgon
ekanligini isbotlashga xarakat kildi. E.Dyurkgeym fan oz ob'ektini buzmasligi
kerak, desa, V.Pareto aksincha fan oz ob'ektini buzishi va ozgarishi kerak deb
xisobladi. V.Pareto ham E.Dyurkgeym singari ideallarni real xarakatchan kuch deb
xisobladi. Biroq bu ideallar, nazariyalarning birontasiga ishonmadi. Bu ideallar yo
yakinlik maxsuli yoki xukmron Elita qolidagi keng ommani aldash vositasidir, deb
xisobladi. V.Pareto insonning aqliy mavjudot ekanligiga shubha bilan qaradi. Bu
jixatdan unga Makiavveli qarashlari ancha yaqin edi. Uning yozishicha odamlar
minnatdor bolishini bilmaydigan subitsizlikdir, ular ikkiyuzlamachilik va
yolgonchilikka moyil, boylikka och boladilar. Odamlarni faqat xavf – xatargina
qorqitib turadi.
V.Paretoning antropologik falsafasi insonning reatsionalistik kontseptsiyasiga
qarshi qaratilgan edi. V.Pareto inson oz xatti-xarakatlarni avvalo yaxshi oylab
ko`radi va keyin shunga muvofiq xatti xarakat qiladi, degan qarashga keskin
qarshi chikdi. Uning fikricha, inson dastaval xatti-xarakatni amalga oshiradi, keyin
uni izoxlashga tushuntirishga, oqlashga, ratsionallashtirishga urinadi.Industrial
jamiyatda mulkning barcha ko’rinishlariga bo’lgan munosabat shakllanadi.
Yirik mashina ishlab chiqarishi qo’l mehnati o’rniga kelib, yuksak mehnat
unumdorligiga asoslangan ishlab chiqarishni izohlaydi. Avtomatik ishlab

---

chiqarish vujuga keladi. Ommaviy ishlab chiqarish belgiga aylanadi. Ishlab
chiqarishda yuksak malakali ishchilarning roli ortib boradi, ular
mutaxassislashadilar. Natijada mashina yordamida standartlashgan operatsiyalar
bajariladi. Xo’jalik sohasida sanoat va moliyaviy kapital ustunlik qiladi.
Mahsulot bozor uchun mo’ljallangan bo’ladi. Industrial jamiyatni iqtisodiy
jamiyat deb atash ham mumkin. Chunki real bog’liq iqtisodga qaratilgan
bo’ladi. Natijada erkin xalqaro iqtisodiy hamkorlik mamlakat davlatlari
qatoriga qo’shila boradi. Urbanizatsiyalashuv talim tizimiga yangicha
yondashuvni, ommaviy madaniyatni vujudga keltira boradi.
3. Postindustrial jamiyat. U uch bosqichda yuzaga keladi:
1) industrial jamiyatgacha bo’lgan davr;
2) industrial sanoat jamiyati davri;
3) postindustrial jamiyat davri.
Postindustrial jamiyati talimotiga ko’ra davlat - monopolistik kapitalizm o’rnini
bosadi. Xizmat ko’rsatish sohasida fan va maorifga etibor beradi. Olim, mutaxassis
roliga yuksak baho ko’rsatiladi. Sinflarga munosabati, uning ishlab chiqarishga
egaligini inkor qiladi. Jamiyatni boshqarish olimlar va mutaxassislar qo’liga o’tishi
tarafdori. Sotsial tengsizlik saqlanib qolishini etirof etadi.
Postindustrial jamiyatda intellektual mulk, insonning aql-zakovati, bilimi asosiy
o’ringa chiqadi. XX asr o’rtalaridan qator G’arb davlatlari jamiyatning uchinchi
bosqich – postindustrial jamiyatga o’ta boshladi. Sotsiologiyada bu jamiyat nomi
har xil, jumladan «informatsion» jamiyat, inson bilimi va informatsiya
zahiralariga ko’ra jamiyatning asosiy manbai bo’lib qoladi. Zamonaviy
mikroelektronika va kompyuter texnikasiga asoslanmoqda. 
Bular ommaviy axborotlarni vujudga keltiradi va qayta ishlab chiqaradi.
Kommunikatsiya tizimida xo’jalik tizimi tubdan o’zgaradi. Tabiat manbalaridan,
ishlab chiqarish, metallurgiya, qishloq xo’jaligi qisqaradi, mashina ko’lami
kengayadi, aholi deyarli 50 foiz shu sohani tashkil etadi. Postindustrial jamiyat-

---

maishiy xizmat qilish jamiyati deb yuritiladi. Ishlab chiqarish (moliyaviy, bank,
sug’urta, savdo, ilmiy maslahat, dastur) va noishlab chiqarish sohalarida xizmatlar
(fan, talim va boshqa) o’sib boradi. Bunda urbanizatsiya jarayoni industirial
jamiyatga nisbatan teskari ravishda yuz beradi.
Qishloqqa sanoat kirib boradi va vokalizatsiyalanadi.
Teylor fikriga ko’ra, intellektual omil birinchi o’ringa chiqadi. Inson yuksak
kapital emas, balki o’z mohiyatini bilim va iqtidorini, qadriyatlarini namoyon
qiluvchi ijitmoiy kuchga aylanadi.Xulosa qilib shuni aytish mumkinki
Ananaviy jamiyatda iqtisodiy masalalar insonning tabiatga bevosita munosabati
orqali hal qilingan bo’lsa,Industrial jamiyatda inson tomonidan yaratilgan suniy
ishlab chiqarish vositalari iqtisodning asosini tashkil etadi, Zamonaviy
sotsiologiyaning diqqat markazida jamiyat tushunchasi turadi. U mamlakatning
ijtimoiy tashkil etilishini xarakterlaydi. Sotsiolog N. Smelzer jamiyat haqid