Режа Иқтисодий ўсиш тушунчаси ва ўлчаниши

чиқаришни кўпайтиришни, ишлаб чиқаришнинг техник хусусиятларини 
яхшилашни кўзда тутади. Бундай жарёнлар намоён бўлади: 
-фан ва техника ютуқларидан фойдаланиш ва ишлаб чиқаришни янгилашда; 
-ходимлар малакасини оширишда; 
-ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифатини ошириш, ассортиментини янгилашда”* 
Иқтисодий ўсишнинг бу икки типи соф ҳолда рўй бермайди. Иқтисодий ўсиш уни 
таъминлашдаги интенсив ёки интенсив омилларнинг улуши даражасига қараб кўпроқ 
экстенсив, ёки кўпроқ интенсив бўлиши мумкин. 
 
 
6. Иқтисодий ўсишнинг Е.Домар модели 
Иқтисодий ўсиш молделлари ялпи ишлаб чиқаришнинг узоқ муддатли кўпайиши 
таклиф омилларига таянган ҳолда таҳлил этиш имконини беради.
Бошқа иқтисодий моделлар сингари иқтисодий ўсиш моделлари ҳам реал 
жараёнларни абстракт ва соддалашган кўринишда, шартли тарзда графикларда ва 
тенгламаларда акс эттиради. 
Иқтисодий ўсишнинг кейнсча ва неоклласик моделлари мавжуд. Кейнсча 
моделларнинг моҳияти қуйидагича: 
1) уларнинг барчаси Кейнснинг ялпи талб тўғрисидидаги бош ғоясига таянади. Яъни 
уларни тузишда муаллифлар иқтисодиётни узоқ муддатли мутаносиб ривожланишининг 
ҳал қилувчи шарти ялпи талабни ошириш деб қарашган; 
2) иқтисодий ўсишнинг асосий омили инвестициялар ҳисобланади, бошқа ишлаб 
чиқариш омиллари эътиборга олинмайди; 
Кейнсча иқтисодий ўсиш моделидан соддароғи 40-йилларда Е. Домар томонидан 
таклиф этилган модел ҳисобланади.
Кейнс ўз таҳлилида инвестицияларниг ялпи талабга таъсирини қргангани ўолдаа, ялпи 
таклифга таъсирини кўриб чиқмайди. Ундан фарқли тарзда Домар моделида меҳнат 
бозорида ортиқча таклиф мавжуд, бу баҳоларн барқарор холатида ушлаб туради, 
нвестицион лаг «0» га тенг, капитал қуйилмаларни нг чегаравий унумдорлиги доимий деб 
олинади.
Е.Домар инвестицияларни ҳам талаб ҳам таклиф омили деб қарайди. Яъни 
инвестициялар нафақат мультипликатив таъсир кўрсатиб ялпи талабни оширади, балки 
ишлаб чиқариш қувватларини юзага келтириб, ишлаб чиқаришни ривожлантиради, 
товарлдар таклифини оширади . Шундай экан, ялпи талабнинг ўсиши ялпи таклифнинг 
ўсишига тенг бўлиши учун инвестициялар қандай ўсиши керак деган савол пайдо бўлади. 
Бу саволга жавоб топиш учун Домар уч тенгламани ўз ичига олган тенгламалар 
системасини тузди: 
1) таклиф тенгламаси; 
2) талаб тенгламаси; 
3) талаб ва таклиф тенглигини ифодаловчи тенглама. 
1.Таклиф тенгламасида инвестициялар ишлаб чиқариш омилларининг қанчага 
қўшимча ўсишини кўрсатади . Агар берилган шароитда инвестициялар I ўсса, ялпи ишлаб 
чиқариш DK α миқдорга ўсади: 
DYs= DK α , DK инвестициялар ҳисобига таъминланганлиги учун тенгикни: 

---

DYs= I α деб ёзиш мумкин. , бунда,α – капитал қуйилмалар( инвестициялар)нинг 
чегаравий унумдорлиги. Агар бир йилда ялпи ишлаб чиқаришни 1 млрд. сўмга ошириш 
учун 4 млрд сўм инвестиция талаб этилса α =0,25 бўлади.
α=DYs / I бир сўмлик инвестиция ҳисобига яратилган янги маҳсулот миқдорини 
кўрсатади. 
2. Талаб тенгламаси қуйидаги кўринишга эга 
DYd= D I ( 1/ μ) , бу ерда 1/ μ – харажатлар мультипликатори,
μ–жамғаришга чегараланган мойиллик. 
Бу тенглама миллий даромад DYd, ёки ялпи талаб қўшимча инвестицияларнинг 
мультипликатив кўпайишига тенг миқдорда ўсишини кўрсатади.
Ишлаб чиқариш тўпланган жами капитал билан таъминланиши, миллий даромад эса 
қўшимча инвестицияларнинг мултипликатив таъсири остида кўпайиши сабабли таклиф 
тенгламасида жами инвестициялар, талаб тенгламасида эса қўшимча инвестицияларгина 
кўриб чиқилаади. 
3. Даромадлар ва ишлаб чиқариш қувватларининг қўшимча ўсиш суръатлари тенглиги 
тенгламаси: 
D I ( 1/ μ) = I α 
Бу тенгламани ечиб sуйидаги натижани оламиз: 
D I / I = μ α 
(D I / I ) – инвестицияларнинг йиллик ўсиш суръати бўлиб, ишлаб чиқариш 
қувватларини ошириш ёрдамида тўлиқ бандлиликни таъминлаб туриш учун 
(μ α) миқдорга тенг бўлиши керак. Бундан хулоса шуки инвестицияларнинг мутаносиб 
ўсиш суръатижамғаришга чегараланган мойиллик ва инвестицияларнинг унумдорлиги ( 
капитал қайтими) даражаларининг ҳосиласи экан. 
Агар μ = 0,2 α=0,4 бўлса D I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 ёки 8 % 
Демакинвестицияларнинг ўсиш суръати 8% бўлиши талаб этилади. 
Е. Домар модделидан келиб чиқадиган умумий хулоса шуки иқтисодий ўсишни 
таъминлаш учун инвестициялар ҳажмини ошириш, бу учун эса жамғариш нормаси ҳамда 
фан техника тараққиёти орқали капиталнинг самарадорлигини ошириш зарур.