Режа: Иқтисодиёт ва бозор. Бозордаги муваффақиятсизликлар ва ҳукумат органларининг роли

1). Миллий мустақилликни иқтисодий жиҳатдан таъминлашни кўзлаган ислоҳотлар;
Бунда миллий пулни муомалага киритиш, мустақил банк, бюджет ва солиқ тизимларини жорий этиш, божхона хизматини ташкил қилиш ва миллий иқтисодий чегараларни ўрнатиш, и.ч. тузилмасини ўзгартириш кабилар амалга оширилди.


2) Режали иқтисодиётдан бозор тизимига ўтишга қаратилган, яъни бозор ислоҳотлари йўналишларида амалга оширилди.
Бунда, мулкни хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш, бозор инфратузилмасини яратиш, режали давлат нархларидан эркин бозор нархларга ўтиш, аграр соҳадаги ўзгаришлар, ташки иқтисодий фаолиятни бозор талабларига мос равишда қайта қуриш, монополияларни чеклаш, четдан капитал киритишни рағбатлантириш каби чоратадбирлар жорий этилди.


1. Иқтисодиёт ва бозор. Бозордаги муваффақиятсизликлар ва ҳукумат органларининг роли.

Замонавий иқтисодиёт фани иқтисодиётни буйруқбозлик, бозор ва аралаш турларга ажратади. Буйруқбозлик иқтисодиёти жамиятдаги ишлаб чиқаришда давлатнинг роли етакчи эканлиги билан тавсифланади. Барча мулк давлатга тегишли бўлиб, у томонидан қабул қилинувчи қарорлар иқтисодиётнинг барча соҳа ва тармоқлари учун мажбурий ҳисобланади.

Бозор иқтисодиёти – тадбиркорлик фаолияти, хўжалик ҳисоб-китоблари, товар ва хизматларни айирбошлашга, талаб ва таклиф ўртасида тартибга солинувчи нисбатга асосланган иқтисодиётдир. Уни баъзида эркин тадбиркорлик тизими деб ҳам аташади. Аралаш иқтисодиёт – турли хил шаклларда бўлиб, бозор иқтисодиёти ва давлатнинг иқтисодий жараёнларни тартибга солишдаги иштирокининг уйғунлашуви билан тавсифланади.

Ўтган асрнинг 80-йиллар охирида буйруқбозлик иқтисодиёти ўрнига бозор иқтисодиёти келиб, у мос келувчи бозор муносабатлари ва мулкчиликнинг турли хил шаклларини олиб келди.

Буйруқбозлик (марказлашган) иқтисодиётда бошқарув «юқоридан пастга» амал қилган бўлиб, қабул қилинувчи қарорларнинг самарали ва асосланганлиги таъминлаш учун зарур бўлган тескари алоқа доим ҳам кўзга ташланмаган бўлса, бозор иқтисодиёти ва бозор муносабатлари фаолият турини танлашда эркинликни, тадбиркорлик фаоллиги ва рақобатни кўзда тутади.

Бу ерда моддий база бўлиб хусусий мулк хизмат қилади, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишни эса юқори фойда олиш рағбатлантиради.

Бозор иқтисодиёти қадимги даврларда вужудга кела бошлаган бўлсада, уч юз йилдан бери амал қилиб келмоқда. Товарларни айирбошлаш заруратидан келиб чиққан бозор аста-секинлик билан жамиятдаги иқтисодий алоқаларнинг асосий шаклига айланиб борди. Бозор муносабатларининг ривожланиши билан одамлар товарларни айирбошлаш қандайдир сирли алоқаларга эгалигини тушуна бошлаган бўлиб, уларни Адам Смит ўз вақтида «кўринмас қўл» деб атаган.

Ҳозирги кунда бозор Адам Смит давридаги ёки К.Маркснинг «Капитал» асарида тасвирланган бозорга унчалик ўхшамайди, албатта. Бироқнинг бозорнинг асоси сезиларли ўзгармаган. Нарх, қиймат, рақобат, талаб ва таклиф – буларнинг барчаси бозор тоифаларидир. Бозор механизмини тўғри тушуниш учун нарх ва қиймат ўртасидаги фарқни тасаввур қила олиш, истеъмол ва айирбошлаш қиймати нима эканлигини, рақобатнинг асосий белгиларини билиш зарур.

Номукаммал бозор натижалари ресурсларни қайта тақсимлаш ёки рағбатлантириш таркибини ўзгартириш орқали тузатилади. Бозор етишмовчилиги нима эканлигини ва нима учун у давом этаётганини аниқламасдан туриб, бозорда муваффақиятсизликлар учун ечимни аниқлаш мумкин эмас.

Рақобатнинг кенг, мукаммал таърифидан фойдаланиб, рақобатдош тадбиркорлар ва истеъмолчиларга вақт ўтиши билан бозорни мувозанат томон йўналтиришга имкон бериш орқали бозордаги носозликлар тузатилади. Бозорлар доимо мутаносибликка интилишади, унга ҳеч қачон эришиб бўлмайди. Бунинг сабаби, инсон билимлари чекланганлиги ва реал шароит ўзгариши.

Баъзи бир иқтисодчилар ва сиёсатшунослар бозорда юзага келган таназзулни қоплаш учун мумкин бўлган аралашувлар ва тартибга солишни таклиф қилмоқдалар. Тарифлар, субсидиялар, қайта тақсимланадиган ёки жазо солиғи, ошкор қилиш ваколатлари, савдо чекловлари, нархлар ва шифтлар ва бошқа кўплаб бозор бузилишлари самарасиз натижаларни тузатиш асосида оқланди.

Бошқа иқтисодчиларнинг таъкидлашича, бозорлар тан олинмаган, аммо бозордаги муваффақиятсизликлар нотўғри тузилган. Бозорлар бирон бир идеалга (мукаммал рақобат) нисбатан муваффақиятсиз бўладими-йўқлигини сўрашнинг ўрнига, савол шуки, бозорлар одамлар таклиф қилиши мумкин бўлган ҳар қандай бошқа жараёнларга қараганда яхшироқ ишлайди.

Мамлакатларнинг ривожланиш тарихи шуни исботладики, гарчанд хамма жойга кириб борувчи шахсий манфаатнинг «кўринмас кўл»и уни йўналтириб турсада давлатнинг аралашувисиз иктисодиёт ўзини- ўзи самарали бошкара олмас экан. Бозор кучлари аввалам бор иктисодиётда мавжуд барча ресурслардан тўлик фойдаланишни ва бахоларнинг баркарор даражасини таъминлаб турадиган даражадаги миллий ишлаб чикариш хажмларини саклаб туриш учун этарли эмас.