Режа: Қишлоқ қалтисликлари суғуртасининг моҳияти ва иқтисодий аҳамитяти

2. Ўзбекистонда қишлоқ қалтисликлари суғуртасининг ўзига хос хусусиятлари ва турлари
Қишлоқ хўжалик соҳасида юзага келадиган қалтисликларни уларни рўй бериш характерига қараб ички ва ташқи қалтисликларга ажратиш мумкин. Ташқи қалтисликлар, асосан, фермер ва деҳқон хўжаликларининг ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ бўлмайди, аксинча, уларнинг ҳоҳиш-иродасиз содир бўлади. Бунга зилзила, сув тошқини, довул, дўл ёғиши, қурғоқчилик, кучли жала ва шунга ўхшаш табиий қалтисликларни мисол сифатида келтириш мумкин. Зилзила - ер қаърида тўпланган енергиянинг таъсири остида пайдо бўладиган ер ости силкинишлари ва тебранишлари бўлиб, инсоният бошига катта кулфатлар келтирган. Жаҳон тажрибасида зилзилаларнинг рўй бериши натижасида катта миқёсдаги қишлоқ хўжалик екинлари майдонлари ҳам зарар кўрганлиги учрайди.
Қишлоқ хўжалик соҳасида юзага келадиган қалтисликлар ҳақида тўхталиб яна шуни таъкидлаш зарурки, улар ичида қурғоқчилик ўзининг хусусиятлари билан алоҳида ажралиб туради. Қурғоқчилик ҳаво ва тупроқда намликнинг узоқ давр мобайнида етарли миқдорда бўлмаслиги натижасида келиб чиқади. Қишлоқ хўжалик екинлари вегетацияси даврида ёғингарчилик миқдорига қараб қурғоқчилик: кучли (ёғингарчилик меъёри 50 фоиздан кам), ўртача (ёғингарчилик меъёри 50-70 фоиз даражасида), заиф (ёғингарчилик меъёри 75 фоиздан юқори) каби турларга бўлинади.
Ички рисклар қишлоқ хўжалигининг бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлиб, улар объектив ва субъектив характерга эга бўлади. Объектив характерга эга бўлган рисклар таркибига ёнғин, учинчи шахсларнинг ҳатти-ҳаракати киради.
Қишлоқ хўжалиги қалтисликлари қуйидаги гуруҳларга ажратилади:

• 
  екология қалтисликлари;
  
• 
  транспорт қалтисликлари;
  
• 
  сиёсий қалтисликлар;
  
• 
  махсус қалтисликлар.
  

Қишлоқ хўжалиги соҳасида қалтисликларнинг юзага келиш сабабларини, кўрилган зарарлар миқдорини аниқлаш, айниқса, суғурта ҳодисаларини қайд етиб бориш, яъни суғурта статистикасини яратиш борасида муаммолар йиғилиб қолган. Бу муаммоларни ҳал етиш қишлоқ хўжалигида қалтисликларни бошқариш услубиётини такомиллаштиришда ва енг муҳими еҳтимол тутилган зарарлар миқдорини камайтиришда катта аҳамият касб этади.
Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва чорвани суғурта қилдиришда ҳисоб-китоблар учун асос бўлиб маҳаллий бозор нархлари хизмат қилади. Бошқа суғурта турларида, кўриб ўтганимиздек, суғурта қилдирувчи ҳисоб-китоблар учун асос қилиб бошқа бозорлардаги нархлар хизмат қилган ҳолларда олиши мумкин бўлган қўшимча фойда ҳуқуқига эга емас. Бунинг сабаби шундаки, саноат товарларига харид нархлари улгуржи харидорлар томонидан белгиланади ва мос равишда, сотув нархи қимматроқ бўлади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари учун товарнинг сотилиши ёки харид қилинишидан қатъи назар, ҳар бир кун учун битта умумий нарх белгиланади. Бу еса шуни англатадики, компенсация ҳажми сотув нархи асосида ҳисоблаб чиқилади. Агар қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ёки чорва моллари сотув учун мўлжалланган бўлса, қайта ишлаш, сақлаш ва транспорт харажатларини чиқариб ташлаган ҳолдаги бозор қийматига тенг бўлади, чунки мулк бу харажатлар сарфланишидан олдин қўлдан кэтган бўлади. Агар йўқотилган мулк жойида истеъмол учун мўлжалланган (соғин сигирлар, озиқ-овқат маҳсулотлари) бўлса, у тикланиши лозим. Бунда бозор нархи ўрни тўлдириладиган мулкни фермага етказиб бериш учун зарур бўлган миқдорга оширилиши лозим.¹