Reja: Iqtisodiyot tushunchasi va turlari


Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi



Download 0,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/23
Sana31.12.2021
Hajmi0,62 Mb.
#257013
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23
Bog'liq
iqtisodiyot nazariyasi predmeti va uni bilish usullari

3.Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi. 

 

Iqtisodiyot  sir-asrorlarini  bilishga  qiziqish  juda  qadim  zamonlarda  ham 

mavjud bo„lgan.  

Iqtisodiyotga oid bilimlar antik dunyoning ko„zga ko„ringan olimlari 

Ksenofont,  Platon,  Aristotel  shuningdek,  qadimgi  Misr,  Xitoy,  Hindiston  va 

Markaziy  Osiyo  mutafakkirlari  qarashlarida  ham  uchraydi.  Ilk  iqtisodiy 

bilimlarning ildizlarini qadimgi dunyo avvalo, jahon sivilizatsiyasi beshigi Ko„hna 

Sharq mamlakatlari mutafakkirlari qarashlaridan o„z o„rniga ega bo„lgan. Qadimgi 

Hindistonning  «Manu  qonunlari»da  (bizningeramizgacha  IV-III  asr)  ijtimoiy 

mehnat  taqsimoti,  hukmronlik  va  qaramlik  munosabatlari  mavjud  bo„lishi 

qaydqilingan. 

Qadimgi 


Xitoy 

mutafakkirlari 

xususan 

Konfutsiy 

(bizningeramizgacha  551-479  y.y.)  asarlarida  aqliy  va  jismoniy  mehnatning 

farqlari ko„rsatiladi, bunda birinchisi jamiyat “yuqori” qatlamlari, ikkinchisi asosiy 

qismi qullardan iborat bo„lgan «oddiy kishilar» ga tegishli bo„lishi qo„rsatilgan.  

Iqtisodiy qarashlarning yanada rivojlanishiga qadimgi Gretsiya mutafakkirlari 

munosib  hissa  qo„shgan,  Ksenofont  (e.o430-354  y.y.,),  Platon  (e.o427-347  y.y.), 

Aristotel  (e.o384-322  y.y.)  qarashlarini  hozirgi  zamon  iqtisodiy  fanining  bosh-

lang„ich  nazariy  nuqtasi  sifatida  tavsiflash  mumkin.  Bu  ularning  xo„jalik 

ne‟matlari asosi hisoblangan naflilik to„g„risidagi, ne‟matlarni to„g„ri ayriboshlash, 

ekvivalentlar ayriboshlanishi va boshqa shu kabi qarashlariga tegishli.  

Qadimgi  Rim  mutafakkirlari  (S.Katona,  Varrona,  Kalumella)  iqtisodiy 

qarashlarida  qulchilikning  mavjud  bo„lishi  asoslanadi,  tabiatan  barcha  kishilar 

tengligi  qaydqilinadi,  adolatli  narx  prinsiplari,  mehnat  mahsulotlarini  ijtimoiy 

baholash,  mulkchilik  tushunchasi  boylik  va  boshqa  shu  kabilarga  o„z  fikrlarini 

bayon qilinadi.  

Aristotel  birinchilardan  bo„lib  tovarning  xususiyatini  ko„rsatib,  ayriboshlash 

nisbatini  asoslaydi,  pulning  kelib  chiqishi  va  vazifalariga  o„ziningqarashlarini 

bayon etadi. 



Qadimgi  dunyo  olimlari  iqtisodiyotning  ko„pgina  qonun-qoidalarini, 

tushunchalarini yoritib bergan bo„lsa ham, u davrda iqtisodiy fan ilmiy bilimning 

alohida sohasi sifatida shakllanmagan.  

Iqtisodiyot nazariyasi fani ko„pgina mamlakatlarda milliy bozor shakllangan 

va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda dastlab «siyosiy iqtisod» nomi bilan 

shakllana boshladi.  

Siyosiy iqtisodyunoncha so„zdan olingan bo„lib «politiko»–ijtimoiy, «oykos»-

uy  xo„jaligi,  «nomos»–qonun,  ya‟ni  uy  yoki  ijtimoiy  xo„jalik  qonunlari  degan 

ma‟noni  bildiradi.  Bu  «iqtisod»  tushunchasiga  yaqin  bo„lib  u  hozirgi  davrda 

turlicha  mazmunda  ishlatiladi,  ya‟ni  har  xil  darajadagi  xo„jaliklarni,  ilmiy 

bilishning  aniq  sohasini  va  yaxlit  iqtisodiy  munosabatlarni  anglatadi.  Fransuz 

iqtisodchisi  Antuan  de  Monkreten  birinchi  marta  «Siyosiy  iqtisod  traktati»  (1615 

y.)  nomli  asarida,  bu  fanni  mamlakat  miqyosida  iqtisodiyotni  boshqarish  fani 

sifatida asosladi.  

Iqtisodiy fan shakllanishi jarayonida bir qancha g„oyaviy oqimlar, maktablar 

vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerdava qanday qilib 

ko„payadi,  degan  savollarga  javob  topishga  urinishgan.  Bunday  iqtisodiy 

oqimlardan  dastlabkisi  «merkantilizm»,  (italyancha  mercante  -  savdogar)  deb 

atalgan.  Bu  oqim  tarafdorlari  odamlarning,  jamiyatning  boyligi  (pul,  oltin) 

savdoda,  asosan  tashqi  savdoda  paydo  bo„ladi,  ko„payadi,  faqat  savdoda  band 

bo„lgan mehnat unumli mehnat, boshqalari esa unumsizdir, deb tushuntiradi.  

Boshlang„ich  merkantalizm  (XIV  asr  oxiri  XVI  asr  o„rtalari)  monetar  tizim 

deb nomlanib, uning asosiy sharti pul (oltin, kumush)ni mamlakatda ushlab qolish 

hisoblangan. Vaqt o„tishi bilan merkantalistlar bu tadbir o„z-o„zicha mamlakatning 

boyligini  oshirmasligini  tushunishgan.  Keyingi  merkantalizm  (XVII-XVIII  asr 

boshlari)  tashqi  savdo  rivojlanishi  va  umuman  iqtisodiy  rivojlanishga  pulni 

tashqariga chiqarishni taqiqlash to„siq bo„lishini anglashgan. Bu holda asosiy talab 

tashqi  savdoda  pulning  ijobiy  qoldig„i  mavjud  bo„lishi  hisoblangan,  pul  oqimini 

tartibga solishga esa iqtisodiy usullar yordamida erishilishi lozimligi ta‟kidlangan.  

Keyingi  merkantalizmning  Angliyadagi  asosiy  vakili  Tomas  Mann  (1571-

1641)  hisoblanib, shu  oqim  nuqtayi  nazarida davlatning  ichki va  tashqi  siyosatini 

asoslaydi.  Merkantalizm  konsepsiyasi  asosan  proteksionizm  iqtisodiy  siyosatiga 

tayanadi, ya‟ni ular davlatning iqtisodiyotni boshqarishda qatnashishi, eksportning 

importdan  ortiq  bo„lishi  va  boylikni  ko„paytirishni  ta‟minlashi  zarurligi 

masalalariga  e‟tibor  qaratadi.  Bu  obyektivvujudga  kelgan  nazariya  va  siyosat 

kapitalningdastlabki  jamg„arilishi  va  shu  orqali  iqtisodiy  o„sishga  ijobiy  ta‟sir 

ko„rsatgan. 

«Fiziokratlar»  merkantilistlardan  farqli  o„laroq,  boylik  qishloq  xo„jaligida 

yaratiladi  va  ko„payadi,  degan  g„oyani  olg„a  surdi.  «Fiziokratiya»  yunoncha 

so„zdan olingan bo„lib, ma‟nosi «tabiat hukmronligi» degan ma‟noni anglatadi. Bu 

maktab  dastlab  XVIII  asr  o„rtalarida  vujudga  kelib,  keyin  Italiya,  Angliya  va 

Germaniyada keng yoyilgan. Fransiyada fiziokratlar g„oyasining asoschisi Fransua 

Kene  (1694-1774)  qishloq  xo„jaligi  ishlab  chiqarishning  yagona  tarmog„i 

hisoblanadi,  unda  tabiiy  yo„l  bilan  qo„shimcha  «sof  mahsulot»  vujudga  kelib, 

xalqning boyligini ko„paytirib boradi degan qarashni ilgari suradi. Uning fikricha, 



qishloq  xo„jaligida  doimiy  takror  hosil  qilinadigan  boylik  barcha  sohalar  o„sishi 

uchun asos bo„lib xizmat qiladi, savdoninggullab-yashnashi va aholi farovonligiga 

olib  keladi,  sanoatni  rivojlantiradi  hamda  millatning  kamolotini  ta‟minlaydi. 

Fiziokratlar  iqtisodiy  qonunlar  ham  tabiat  qonunlari  kabi  tabiiy,  ular  o„ylab 

topilmaydi, balki ularni bilish va talabiga bo„ysunish zarur deb hisoblaydi. 

F.Kene  birinchi  bo„lib,  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarish  modeli  –  mashhur 

“iqtisodiy  jadvalni”  yaratadi.  F.Kene  dehqonchilikda  barcha  sinflar  uchun  oziq-

ovqat  mahsulotlari,  sanoat  uchun  xomashyo,  kelgusi  yil  hosili  uchun  urug„lik 

ishlab  chiqarilishi  natijasida  milliy  iqtisodiyotda  sinflar  o„rtasida  tovar  va  pul 

oqimi harakatda bo„ladi deb ko„rsatadi. Olingan sof daromadni ular yer mulkdoriga 

renta shaklida beradi. 

Fiziokratlar  butun  sof  daromad  mulkdorlar  sinfiga  tegishli  bo„lishi  sababli, 

mazkur  daromadga  soliq  kiritib,  uni  yer  mulkdorlaridan  undirib  olish  zarur  deb 

hisoblaydi.  

Uilyam  Petti  (1623-1686)  g„oyalari  merkantilizmdan  klassik  fan-siyosiy 

iqtisodga o„tish uchun ko„prik bo„ldi. U birinchi bo„lib boylikning manbai mehnat 

va yer deb e‟lon qildi.  

«Mehnat boylikning otasi bo„lsa, yer uning onasidir» degan mashhur qarash 

U.Pettiga  tegishli.  XVII-XVIII  asrda  Angliyada  iqtisod  fanining  klassik  maktabi 

namoyondalari  bo„lmish  A.Smit,  D.  Rikardolar  tomonidan  boylik  faqatgina 

qishloq  xo„jaligidagina  emas,  balki  butun  moddiy  ishlab  chiqarish  tarmoqlarida 

yaratilishini  isbotlab  berdi  hamda  ular  boylikning  umumiy  shakli  tovar  va  pulda 

mujassamlashgan  qiymat  deb  hisoblaydi.  Qiymatningo„zini  tovar  ishlab 

chiqaruvchilar  mehnati  vujudga  keltiradi.  Shundan  kelib  chiqib,  ular  boylikning 

onasi  yer,  otasi  mehnat,  degan  qat‟iy  ilmiy  xulosaga  keldi.  A.Smit  (1723-1790) 

iqtisodiy  fanning  predmeti  jamiyatning  iqtisodiy  rivojlanishi  va  aholi  turmush 

farovonligini o„stirishni o„rganish deb hisoblaydi. U o„zining «Xalqlar boyligining 

tabiati  va  sabablari  to„g„risida  tadqiqot»  (1776  y.)  nomli  asarida  klassik  maktab 

rivojlanishining  yuz  yillik  davrini  umumlashtirib  tovar  ishlab  chiqarish  va 

ayriboshlashga  alohida  soha  sifatida  qarashlarini  asosladi,  ular  obyektivqonunlar 

asosida  rivojlanishi  va  davlat  tomonidan  tartibga  solishga  muhtoj  emasligini 

ko„rsatadi. A. Smit moddiy ishlab chiqarishda nima  yaratilsa jamiyatning boyligi 

deb  hisoblaydi.  U  boylikningo„sish  shart-sharoitlari  mehnat  taqsimoti  va  uning 

unumdorligi ortishidir deb ta‟kidlaydi.  

 A.Smit  fikricha,  qiymatning  manbai  mehnat,  jamiyat  rivojlanishi  mehnat 

bilan  birga  kapital  va  yer  ham  qiymat  manbai  bo„lib  boradi,  Shu  sababli,  tovar 

narxi ish haqi, foyda va rentadan qaror topadi. U ijtimoiy boylik ortib borishi bilan 

jamiyatning barcha  sinflari daromadi o„sib boradi, pul  qiymat  o„lchovi vazifasini 

bajaradi degan xulosaga keladi.  

A.  Smit  tushunishicha,  qachonki  shaxsiy  manfaat  ijtimoiy  manfaatdan  ustun 

tursa bozor qonunlari iqtisodiyotga samarali ta‟sir ko„rsatadi. Inson o„z manfaatini, 

shaxsiy iqtisodiy faolligi natijalarini faqat boshqalar bilan o„zaro ayriboshlash yo„li 

bilan ro„yobga chiqaradi. Shunday qilib, kishilar o„z manfaatini ko„zlab, bir-birlari 

uchun  mahsulot  ishlab  chiqaradi,  bozor  esa  ularningo„zaro  manfaatlarini  hisobga 

olishga majbur qiladi, ya‟ni bunda kishilar beixtiyor jamiyat uchun ishlaydi. 



A.  Smitning  «ko„rinmas  qo„l»  qoidasida bozor  kuchlari  (erkin  narxlar, talab 

va taklif, raqobat) va obyektiv iqtisodiy qonunlar stixiyali ta‟siri nazarda tutiladi. U 

davlatning  jamiyatdagi  yangi  sinfi  –  kapitalist  –  tadbirkorlarning  xo„jalik  ishlariga 

aralashmasligini  yoqlab  chiqadi  va  tabiiy  erkinlik  g„oyasini  ilgari  suradi.  Tabiiy 

erkinlik  siyosati  uning  nazariyasida  quyidagilarni  ko„zda  tutadi:  ishchi 

kuchiningerkin  harakati,  yer  bilan  erkin  savdo,  sanoat  va  savdo  faoliyat  qilishini 

davlat tomonidan tartibga solishni bekor qilish. 

A.Smitning  alohida  nazariy  qarashlari  izdoshi  D.Rikardo  (1772-1823) 

hisoblanadi. Uning nazariy qarashlarining xarakterli belgisi – qiymat qonuni yaxlit 

iqtisodiy nazariya fani shakllanadigan asos deb tan olinishidir. D.Rikardo mazkur 

fanning  asosiy  vazifasi  daromadlar  taqsimlanishini  boshqaradigan  qonunlarni 

ochishda deb biladi. U ishlab chiqarish sohasini qiymat va daromadlar manbai deb 

hisoblaydi  hamda  foyda  normasining  pasayish  tamoyilini  ko„rsatib  beradi, 

Differensial renta mexanizmini yoritadi.  

 D.Rikardo  kapitalizmga  ishlab  chiqarishning  mutlaq  ratsional  tizimi,  foyda 

normasiga  esa  –  kapitalizm  jo„shqinligining  rag„batlantuvchisi  sifatida  qaraydi. 

Uningg„oyalari Angliya utopik sotsializm nazariyasiga asos bo„ldi. 

Iqtisodyot  nazariyasi  fanining  rivojlanishiga  Sismondi  (1773-1842)  ham 

muhim  hissa  qo„shdi.  U  kapitalistik  jamiyat  iqtisodiy  mexanizmini  tanqidqilib, 

siyosiy  iqtisod  inson  baxti  yo„lida  ijtimoiy  mexanizmni  takomillashtirishga 

qaratilagan fan bo„lmog

„i lozim deb ko„rsatadi. Kapitalizmning iqtisodiy tuzumini 

tanqidqilish  bilan  bir  qatorda  undan  ko„ra  progressiv  bo„lgan  jamiyat  qurish 

g„oyasi  Sen-Simon  (1760-1825),  Sharl  Fure  (1772-1837),  Robert  Ouen  (1771-

1858)  kabi  sotsial  utopistlar  tomonidan  ilgari  surilgan  edi.  Ular  xususiy  mulkni 

qattiq  tanqidqilib,  uni  tugatish  tarafdori  edilar.  Ulardan  keyin  marksizm  deb 

nomlangan  nazariy  yo„nalish  jamiyat  taraqqiyotiga  tabiiy-tarixiy  jarayon  deb 

qarab, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning iqtisodiy tizimi, tarkibiy qismlari, 

vujudga  kelishi,  rivojlanishi  va  boshqasi  bilan  o„rin  almashish  sabablari 

to„g„risidagi ta‟limotni hamda qo„shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar. Mazkur 

ta‟limot asoschilari o„zlarining nazariy konsepsiyasini uslubiy jihatdan bir vaqtda 

uchta  ilmiy  manbaga  tayanib  yaratadi:  A.Smit  –  D.Rikardoning  Angliya  klassik 

siyosiy  iqtisodi,  Gegel  –  Feyrbaxning  nemis  klassik  falsafasi  va  fransuz  utopik 

sotsializmi. 

Ular  ta‟limotida  asosiy  o„rinni  bazis  va  ustqurma  konsepsiyasi  egallaydi  – 

unga  ko„ra  ijtimoiy  borliq  (hayot)  kishilar  ongini  belgilaydi.  Mazkur  nazariyada 

kapitalizm tizim sifatida daromadlar taqsimotida bozor prinsiplari buzilishiga olib 

kelishi, to„liq bandlikni ta‟minlay olmasligi, kolonial ekspluatatsiya va urushlarga 

tortishi  qaydqilinadi.  Ular  A.Smit  va  D.Rikardo  asos  solgan  qiymatning  mehnat 

nazariyasini  yangidan  qayta  ishlab,  qo„shimcha  qiymat  ishlab  chiqarishga 

proletariatni  ekspluatatsiya  qilish  orqali  erishilishini  va  uning  kapitalistlar 

tomonidan  o„zlashtirilishi  ular  boyligining  ko„paytirishningdoimiy  manbaini 

tashkil  qilishini  qaydetadi.  Kapitalning  jamg„arilish  jarayoni  sinfiy  kurashning 

keskinlashishi va kapitalizmning barbod bo„lishi bilan tugashini qaydqiladi.  

K.Marksning  kapital  to„g„risidagi  ta‟limoti  bir  xil  baho  olmadi.  Sobiq 

sotsialistik  mamlakatlarda  marksistik  g„oyani  ro„yobga  chiqarishga  qaratilgan 




harakat  muvaffaqiyatsizlikka  mahkum  bo„ldi.  Bu  uning  chuqur  inqiroziga  olib 

keldi.  Hozirgi  kunda  Marksizm  tanqidchilari  kapitalizm  barbod  bo„lganligi  va 

uning bashoratlari tasdiqlanmaganligini qaydqilishadi. Bu g„oyaning tarafdorlari u 

tadqiqqilgan  kapitalizm  1930-yillardagi  buyuk  depressiya  davrida  barbod 

bo„lganligini ko„rsatadi.  

Markaziy  Osiyoda  iqtisodiy  qarashlarning  rivojlanishi  Abu  Nasr  Forobiy 

(870-950), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Yusuf 

Xos  Hojib,  Alisher  Navoiy  (1441-1501)  va  boshqa  shu  kabi  dunyoga  mashhur 

mutafakkirlar  nomi  bilan  bog„liq.  Ularning  asarlaridagi  iqtisodiy  g„oyalar  hali 

falsafiy  bilimlardan  to„liq  ajralmagan  bo„lsada,  ancha  qiziqish  uyg„otadi. 

Jumladan,  Abu  Nasr  Forobiy  qarashlarida  insonlarningehtiyojlari  to„g„risidagi 

g„oyalar  markaziy  o„rinni  egallaydi.  Uning  fikricha,  kishilarning  moddiy 

ehtiyojlari jamiyatning shakllanishida birlamchi sabablardan hisoblanadi.  

 Ibn Sino nafaqat oila doirasida, balki shahar va davlat darajasida daromadva 

harajatlar muvozanati haqida fikr yuritadi. Uningqarashicha, daromadva xarajatlar 

muvozanatligiga  tabiiy  ofatlar  va  urushlar  ro„y  berganida  zaxiradan  mablag„larni 

ta‟lim uchun ajratishni hisobga olib erishish zarur. 

Iqtisodiy bilimlar sohasida XI asrning buyuk mutafakkiri va shoiri Yusuf Xos 

Hojib  muhim  o„rin  tutadi.  U  jamiyat  rivojlanishida  mehnatning  rolini  ko„rsatib, 

moddiy  boyliklarning  xarakteri  va  xususiyatlarini  qaydqiladi,  mehnat  taqsimoti 

masalasi muhimligiga e‟tibor qaratadi hamda pulningvazifalariga aniq ta‟rif beradi.  

Buyuk  shoir,  mutafakkir,  qomuschi  olim  va  davlat  arbobi  A.Navoiy 

jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi haqida o„z fikrlarini bayon qiladi, boylikni 

yaratishda mehnatning rolini ko„rsatib beradi. U «boylik» agar u butun xalq tomo-

nidan foydalanilsa, ne‟matga aylanadi deb hisoblaydi.  

XIX  asrning  70-yillaridan  boshlab  «siyosiy  iqtisod»  atamasi  «iqtisod» 

tushunchasiga  almashtirila  boshlandi.  Mazmunan  iqtisodiyot  nazariyasida  yangi 

yo„nalish «ekonomiks» (inglizcha “economics” – iqtisod, xo„jalik hayoti, iqtisodiy 

fan)  shakllandi,  u  fan  sifatida  xo„jalikni  rivojlantirish  qonunlarini  o„rgatishni 

anglatadi. 

Shu  sababli,  bu  davrdan  qator  g„arb  mamlakatlarida  yangi  iqtisodiy 

konsepsiyalar  paydo  bo„ldi  va  mustahkamlandi.  Ularda  qiymatning  mehnat 

nazariyasini  inkor  qilish  asosida  nazariy  fanni  uning  ijtimoiy  muammolaridan 

ozodqilishga  urinishlar  kuzatildi.  Fan  tadqiqot  markaziga  ijtimoiy  va  tarixiy 

mazmundan mahrum qilingan bir qator umumiy prinsiplar qo„yildi. Bular: iste‟mol 

jarayonida  iqtisodiy  ne‟matlar  subyekt  nafligi  pasayib  borish  prinsipi;  iqtisodiy 

muvozanatlik qoidalari va boshqalar.  

Iqtisodiyot  nazariyasining  bosh  muammosi  ishlab  chiqarishning  mavjud 

omillari  (mehnat,  kapital,  yer)dan  foydalanishning  muqobil  imkoniyatlaridan 

tanlashda  muammoning  ijtimoiy  mazmunidan  ozodqilingan  «texnologiya»  bo„lib 

qoldi. Diqqat markazga iqtisodiyotning bozor mezonlariga binoan samarali faoliyat 

qilish  masalasi  chiqadi.  Har  bir  iqtisodiyot  subyekti  imkoniyatlar  cheklanganlik 

muammosiga  to„qnash  keladi.  Shundan  kelib  chiqib,  fan  jamiyat  cheklangan 

resurslardan nima, qanday va kim uchun ishlab chiqarish muammosini qanday hal 

qilish mumkinligini tadqiqqiladi.  



XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  «marjinalizm»  deb  atalgan  oqim 

vujudga  kelib,  shakllana  boshladi.  U  fransuzcha  “marginus”  so„zidan  olingan 

bo„lib,  «keyingi  qo„shilgan»,  degan  ma‟noni  beradi.  Uning  asoschilari  Avstriya 

iqtisodiy maktabining namoyondalari Karl Menger (1840-1921), Fridrix fon Vizer 

(1851-1926),  Bem  Bavrek  (1851-1914)  hamda  ingliz  iqtisodchisi  Uilyam  Stenli 

Jevons  (1835-1882) bo„lib, ular  tomonidan  keyingi  qo„shilgan tovar nafliligining, 

mehnat  yoki  resurs  unumdorligining  pasayib  borishi,  keyingi  xarajat  kabi 

nazariyalar  ishlab  chiqildi.  Bu  oqim  iqtisod  fanida  yangi  yo„nalish  neoklassik, 

ya‟ni  yangi  klassik  deb  nom  oldi.  Mazkur  nazariyaning  yirik  namoyandalaridan 

biri  A.Marshall  bo„lib,  u  iqtisodiy  jarayonlarning  uzviy  bog„lanishi  va  uning 

nisbatlarini ishlab chiqishga harakat qildi, bozor muvozanati va narxni aniqlovchi 

omillar  talab  va  taklifdan  iborat  deb  qaraydi.  Bu  nazariy  yo„nalishning 

namoyondalaridan biri Shveysariya iqtisodchisi Leon Valras (1834-1910) bo„lib, u 

umumiy iqtisodiy muvozanat modelini ishlab chiqishga harakat qildi.  

Neoklassiklar o„zlarini  A.Smit  va boshqa  liberal  iqtisodchilarning  izdoshlari 

deb  hisoblab  iqtisodiy  erkinlik  va  davlatning  bozor  mexanizmiga  aralashmaslik 

prinsiplarini  qo„llab  chiqadi.  Ularning  bosh  g„oyasi  shundan  iboratki,  bozor 

iqtisodiyoti  muvozanatlikni  o„z-o„zicha  tartibga  solish  va  qo„llab-quvvatlashga 

layoqatli, davlat faqat bozorning faoliyat qilishi uchun shart-sharoit yaratishi zarur. 

Neoklassik oqim tarafdorlari o„zlarining tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy tashkil 

qilinish  shaklidan  qat‟i  nazar  “sof  iqtisodiyot”  va  shaxsiy  manfaatga  asoslangan 

bozor iqtisodiyoti alohida subyektlari xatti-harakatini nazarda tutadi. 

Avstriya  iqtisodiy  maktabining  namoyandasi  E.Shumpeter  «Iqtisodiy 

taraqqiyot  nazariyasi»  (1912-yil)  deb  nomlangan  kitobida  iqtisodiy  tizimlar 

o„zgarishining  ichki  kuchlarini,  ularning  ichki  mazmunini  ko„rsatishga  harakat 

qildi  va  u  iqtisodiyotni  harakatga  keltiruvchi  asosiy  kuch  tadbirkorlik  degan 

xulosaga keladi.  

Ingliz  iqtisodchisi  Jon  Meynard  Keyns  (1883-1946)  o„zining  «Bandlik,  foiz 

va  pulning  umumiy  nazariyasi»  (1936-yil)  degan  kitobida  makroiqtisodiy 

ko„rsatkichlar: milliy daromad, kapital xarajatlar, iste‟mol va jamg„arishningo„zaro 

bog„liqligini  tahlil  qilib,  investitsiyava  iste‟mol  nisbatlariningeng  maqsadga 

muvofiq tarzda qaror topishi iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili deb ko„rsatadi. 

Keyns  ta‟limoti  ta‟sirida  iqtisodiyotda  makroiqtisodiy  tahlil  yo„lga  qo„yildi.  U 

davlatning iqtisodiyotni boshqarishda faol qatnashishi zarurligini asosladi.  

Keynsning  bosh  g„oyasi  shundan  iboratki,  bozor  iqtisodiy  tizimi 

takomillashmagan va o„z-o„zini tartibga solishga layoqatli emas, mumkin bo„lgan 

yuqori  bandlik  va  iqtisodiy  o„sish  faqat  iqtisodiyotga  davlatning  faol  aralashuvi 

orqali ta‟minlanishi mumkin. 

O„tgan asrning 50-yillari boshlarida neokeynschilar (R. Xarrod, E. Domar, E. 

Xansen va boshq.) bandlik va inflatsiya o„rtasida optimal nisbatni topishga harakat 

qilib, iqtisodiy o„sish muammosiningyechimini ishlab chiqadi. “Neoklassik sintez” 

konsepsiyasi  ham  shunga  yo„naltirilgan.  Jumladan,  P.  Samuelson  neoklassik  va 

Keynscha  nazariyalarni,  ishlab  chiqarishning  optimal  darajasini  ta‟minlovchi 

hamda  talabni  faollashtiruvchi  omillarni  bog„lashga  harakat  qiladi.  P. 




Samuelsonning  asosiy  g„oyasi  shundan  iboratki,  qachonki  to„liq  bandlikka 

erishilganda bozorningo„zini-o„zi tartiblash tizimi ta‟sir ko„rsata boshlaydi.  

XX  asrning  60  –  70-yillarida  neokeynschilar  (J.  Robinson,  P.  Sraffa,  N. 

Kaldor  va  boshqalar)  daromadlarni  ancha  teng  taqsimlash,  bozor  raqobatini 

cheklash, inflatsiyaga qarshi tadbirlar o„tkazishni yoqlab keynschilikni D. Rikardo 

g„oyalari bilan to„ldirishga harakat qiladi. 

Keyns  nazariyasi  g„arb  mamlakatlarida  iqtisodiy  o„sishning,  ancha  yuqori 

sur‟atlarini  ta‟minlash,  bandlikni  oshirish  va  umumiy  farovonlikni  o„stirish 

imkonini  berdi.  Biroq  kuchli  jahon  iqtisodiy  inqirozlari  iqtisodiyotni  davlat 

tomonidan  tartibga  solish  jamiyatni  ishsizlik,  inflatsiyava  iqtisodiy  bo„hronlarni 

bartaraf qilishga layoqatsiz ekanligini ko„rsatdi. Shu sababli, iqtisodiyot nazariya-

sidagi yangi yo„nalish – monetarizm, yangi klassik maktab va neoinstitutsionalizm 

keynschilikni siqib chiqara boshladi.  

Monetarizm  –  iqtisodiyotni  barqarorlashtirishda  pul  omillari  hal  qiluvchi  rol 

o„ynashini asoslashga qaratilgan nazariya monetaristlar iqtisodiyotni boshqarishda 

davlat pul masalasi, pul emissiyasi, muomala va zaxiradagi pul miqdorini nazorat 

qilishi,  davlat  budjeti  muvozanatlashuviga  erishishi  va  yuqori  bank  kredit  foizini 

o„rnatishi zarur deb hisoblaydi.                                                                                        

Monetarizm 

erkin 


raqobat 

va 


narxningerkin 

shakllanishini 

bozor 

iqtisodiyotining  asosi  va  uning  muvozanatlikka  erishish  sharoiti  deb  hisoblaydi. 



Ular fikricha, bozor o„z-o„zini tartibga soluvchi tizim bo„lib qolaveradi, davlatning 

aralashuvini esa faqat pul sohasi bilan cheklash lozim. 

Uning  asoschilaridan  biri  amerikalik  iqtisodchi  Nobel  mukofoti  sovrindori 

Milton  Fridman  o„zining  tadqiqoti  negizida  iqtisodiyotni  barqaror  qilishda  pul 

omili  asosiy  rol  o„ynaydi,  degan  g„oyani  ilgari  suradi.  M.  Fridmanning  fikricha, 

pul iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning tartibsiz dastagi bo„lishi mumkin. 

Uning  iqtisodiy  qarashlaridan  Pinochet  davlat  boshqaruviga  kelgan  davrda 

Chilida, R.Reygan iqtisodiy siyosatini asoslash uchun AQSHda foydalanilgan.  

XX  asrning  50–60-yillarida  neoklassik  yo„nalishida  bir  qator  yangi  oqimlar 

vujudga keldi. Ularning asosiylari quyidagilar: 

Neoliberalizm  (F.Xaek,  Shumpeter,  L.Erxard)  –  asosiy  e‟tiborni  davlatning 

iqtisodiyotga  aralashuvini  eng  kam  darajaga  keltirishga,  xususiy  tadbirkorlikni 

rivojlantirishga qaratish lozimligini uqtiradi. 

Institutsionalizm  tarafdorlari  (T.Veblen,  U.Mitchel,  M.Veber,  J.Gelbreyt) 

fikriga ko„ra xo„jalik yurituvchilar o„rtasidagi munosabatlar nafaqat iqtisodiy, balki 

noiqtisodiy  omillar  ta‟sirida  vujudga  keladi.  Shu  sababli,  iqtisodiyotga 

muassasaviy o„zgarishlar orqali ham ta‟sir ko„rsatishi mumkin. 

Hozirgi  paytda  marjinalizm,  monetarizm,  keynschilik  va  boshqa  qator 

yo„nalishdagi  iqtisodiy  qarashlar  «Ekonomiks»  nomli  kitobda  mujassamlashgan 

bo„lib, bu AQSH, Angliya va boshqa qator mamlakatlarda darslik sifatida o„tiladi.  

Hozirgi  paytda  bu  yo„nalishdagi  fan  mamlakatimiz  va  boshqa  qator 

MDHdavlatlarida «Iqtisodiyot nazariyasi» deb atala boshlandi. 

«Iqtisodiyot nazariyasi» fan sifatida shakllanguncha bosib o„tgan yo„l va unda 

vujudga  kelgan  g„oyalar,  oqimlar  juda  murakkab,  ko„pincha  bir-biriga  zidva 

qarama-qarshidir. Shunday bo„lsa-da, ular bir-birini to„ldiradi, iqtisodiy jarayonlar 



va  hodisalarning  ichki  ziddiyatlarini,  qonunlarini  ma‟lum  darajada  umumlashtirib 

ifodalaydi.  

Iqtisodiy  fanda  turli  xil  maktablarning  mavjud  bo„lishi  va  iqtisodiy 

jarayonlarni  bilishga  turlicha  yondashuvlar  iqtisodiy  hayotning  murakkabligi, 

o„zgaruvchanligi va ziddiyatli bo„lishini tasdiqlaydi. Shu sababli,hech bir nazariya 

doimiy  va  mutlaqhaqiqat  bo„lib  qolmaydi.  Ayni  vaqtda  bu  nazariyalar  o„z 

rivojlanishining  u  yoki  bu  bosqichida  turgan  jamiyat  iqtisodiy  muammolarini 

mushohada etish va hal qilishga ma‟lum hissa qo„shadi. Shundan kelib chiqib va 

vujudga  kelgan  ziddiyatlarni  bartaraf  qilish  maqsadida  turli  xil,  hatto  iqtisodiyot 

nazariyasidagi qarama-qarshi oqimlar yutuqlarini umumlashtirish zarur bo„ladi. 




Download 0,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish