Reja: Ilk o’rta (IV – VI) asrlar Yevropa tarixidagi buyuk ko'chishlar davri

O’RTA ASRLARDA SAYOHATNING ASOSIY MAQSADI: DIN VA ZIYORAT.

O’rta asrlar tarixdan ma’lumki, inson o‘z savdosini rivojlantirish, yangi yerlarni ochish va o‘zlashtirish, yangi ilm-fan yo‘llarini izlab topish maqsadida jahon bo‘ylab amalga oshirgan sayohatlar jarayoni, bugungi kunda turizm fanida turizmning o‘ziga xos bo‘lgan ziyorat va ilmiy turizm turi bo‘lib hisoblanadi.
O'rta asrlarda ziyorat qilish turli maqsadlarda amalga oshirilgan. Ba'zi odamlar gunohlari kechirilishi uchun, boshqalari esa sog'lig'i bilan bog'liq muammolarga "ilohiy" davo olish uchun diniy joylarga sayohat qilishgan. Din ziyorat sayohatining asosiy maqsadi bo'lsa-da, sarguzasht, o'rganish va quvnoqlik ham sayohat joyi va kun tartibida edi.
Bu davrda jahon dinining ikkita asosiy tarmog’I Islom va Xristian dinlari keng yoyildi va ziyorat va diniy sayohatlarnin bosh omili bo’ldi

• 
  Xristianlik 1-asrning 2-yarmida Rim imperiyasining sharqiy qismida yashovchi yahudiylar oʻrtasida paydo boʻlgan. Ilk Xristian dastlab fetishizmdan ajralib chiqqan.O'rta asrlarda ziyoratchilik keng tarqaldi. Mil.ning boshlaridayoq Xristianlik Markaziy Osiyo, ayniqsa, Marv va Baqtriyada keng tarqalgan edi. Arablar bu hududni egallaganidan soʻng xristian jamoalarining faoliyati toʻxtagan.
  

O'rta asrlarda ziyoratchilik keng tarqaldi. Ziyoratchilarning Falastinga sayohatlari III-IV asrlarda boshlangan. Imperator Konstantin davrida Quddusda, xususan, Isoning qabri ustida ibodatxonalar qurilgan. Konstantinning onasi imperator Yelena keksa yoshida Quddusga sayohat qildi va u erda Go'lgotadan unchalik uzoq bo'lmagan g'orlardan birida Rabbiyning xochi daraxtini topishga yordam berdi.
IV asrda Muqaddas zaminga ziyorat qilish shunchalik ommaviy hodisaga aylandiki, ziyoratchilarning o'zlari orasida buni ko'pincha "xorijiy turizm" sifatida qabul qilishdi. Bu cherkov tomonidan ushbu turdagi sayohatga cheklovlar kiritishni talab qildi.
Xristianlik Evropa bo'ylab tarqalgach, ko'proq odamlar Falastinga borishni xohlashdi. V asrda Gauldan kelgan ziyoratchilar uchun Rona va Dordona qirg'oqlaridan Iordan daryosigacha bo'lgan yo'l-yo'riqlar kitobi tuzilgan. VI asrda Piatsensa o'zining ko'plab muxlislari bilan Muqaddas Antonin zaminiga sayohat qildi. Ushbu sayohatdan so'ng, uning nomi bilan yozilgan va Muqaddas Yerni batafsil tasvirlaydigan yana bir yo'l kitobi tuziladi.
Ziyoratchilar Falastinga nafaqat ziyorat qilish uchun borishgan, balki ular yodgorliklar va boshqa narsalarni sotib olish istagi bilan ham tashrif buyurishgan. Har yili 15 sentyabr kuni Quddusda Bibi Maryam cherkovi yonidagi maydonda yarmarka bo'lib o'tgan. Ziyoratchilar o'rtasidagi savdo shunchalik foydali bo'lganki, Genuya, Venetsiya, Piza, Marseldan kelgan savdogarlar shaharda va butun ko'chalarda o'z ofislariga ega edilar.
IX asrdan boshlab ziyorat jamoat jazosi va aybni yuvish vositasi sifatida belgilana boshladi. 868-yilda amakisi va ukalaridan birini o‘ldirgan zodagon va badavlat Breton Frotmond o‘z gunohlari uchun to‘liq kafforat olish uchun Muqaddas zaminga uch marta “sayohat” qilishga hukm qilindi. Xronikalar shunga o'xshash voqealarga to'la.
XI asrda katolik cherkovlari cherkov tavbasini ziyorat bilan almashtirdi. Gunoh qilganlar o'z vatanlarini tark etishga mahkum bo'lib, Qobil kabi sarson bo'lishga majbur bo'ldilar.
Aytish joizki, ziyorat qadim zamonlardan boshlab barcha dinlar tomonidan mavjud bo‘lgan va rag‘batlantirilgan. Bu turizmning ichki motivatsiyasining tomonlaridan biri bo'lib, insonning eng tabiiy tuyg'ulariga yaqin bo'lib, diniy impuls bilan ko'payadi.
Boshqa tomondan, missionerlik targ’ibotchilari qattiq rag'batlantiriladi. Martin of Tours eramizning IV asrida Yevropa mamlakatlarida xristian dinini yoygan birinchi missionerlardan biri edi. Gaulning shimoli-g'arbiy hududlarida va'zgo'ylik faoliyatini boshlab, u Britaniyaga jo'nadi. U erda uning ishi shunchalik muvaffaqiyatli bo'ldiki, ko'plab britaniyaliklar nasroniy bo'lib, o'z navbatida missionerlik faoliyatini boshladilar. Ular nasroniylikni Irlandiyada va undan keyin Islandiyagacha tarqatdilar.
Ziyoratning asosiy mazmuni missionerlik faoliyati edi. Ko'pgina Irland rohiblari materik Evropada nasroniylik va madaniy taraqqiyotning asosiy targ'ibotchilariga aylandilar.
Ilk o'rta asrlarda muqaddas yodgorliklarga ziyorat qilish keng tarqalgan edi. Gregori of Toursning guvohligiga ko'ra, "asalarilar to'dasi kabi Sankt-Nitsa qabri atrofida juda katta olomon to'plangan. Ba'zilar mum bo'laklarini, boshqalari ozgina changni ushladilar, ba'zilari qabr ustidagi choyshabdan yoki ziyoratchilar qabr etagiga olib kelgan o't poyalaridan bir nechta iplarni tortib oldilar.
Vizantiyada ziyoratchilar uchun yunon tilida yozilgan birinchi marshrutnomalar (yo‘riqnomalar) 8-asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Ulardan eng qadimgisi "Epifaniy Agiopolitning Suriya va Muqaddas shahar haqidagi hikoyasi". O'zining butun faoliyati davomida Epifanius- boshqa ziyoratchilarga "muqaddas joylarga" juda qisqa va ma'lumotli qo'llanma berish- maqsadni belgilab oldi.
XII asrda Vizantiyada ziyoratchi Jon Foka yana bir marshrut tuzdi. U “Antakyadan Quddusgacha boʻlgan shaharlar va mamlakatlar, shuningdek, Suriya, Finikiya va Falastinning muqaddas joylari haqida qisqacha tarix” deb nomlangan. Yoshligida muallif askar bo'lgan, keyin ruhoniy bo'lgan, Muqaddas erga sayohat qilgan. Ko’rgan kechirganlari natijasida yuqoridagi marshrutni tuzadi.
Hajdan keyingi savob ziyoratchilarga yordam bo'ldi. Sayohatchilarni qabul qilish uchun mehmonxonalar - kasalxonalar (hospes) tashkil etilgan. Ular turli joylarda joylashgan edi: daryolar bo'yida va tog'larning tepalarida, gavjum shaharlarda va cho'l hududlarida. XI asrda Denis tog'idagi monastir ayniqsa Burgundiyadan Italiyaga sayohat qilgan ziyoratchilarni qabul qilish bilan mashhur edi.
--
Ziyoratchilar uchun maxsus xizmat ritsarlik Hospitallers bor edi. U Quddusdagi Bibi Maryam monastirida joylashgan kasalxonadan kelib chiqqan bo'lib, u erda arablar istilosidan ancha oldin Muqaddas erga kelgan ziyoratchilar qabul qilingan va davolangan. Ularning dastlabki vazifasi kasallarga, ziyoratchilarga va savdogarlarga yordam berish, shuningdek, ziyoratchilarni ushbu orden ritsarlarining jangovar ruhini keltirib chiqaradigan kofirlarning talon-tarojidan himoya qilish edi. Muqaddas qabr ro'parasida joylashgan mehmonxonalar ziyoratchilar orasida ayniqsa mashhur edi. Ammo asta-sekin Gospitallerlar nafaqat Muqaddas Yerda, balki butun Yaqin Sharqda, ziyorat markazlarida shahar va qishloqlarda mehmonxonalarning butun tarmog'ini yaratdilar. Gospitalistlar sayohatchilarni “xo‘jayinlar”, o‘zlarini esa “xizmatkorlari” deb atashgan.
Salib yurishlari davri, ehtimol, O'rta asrlarning eng asosiy voqeasidir. Bu G'arb davlatlarining katolik cherkovi homiyligida Yaqin Sharqqa keng ko'lamli harbiy ekspeditsiyalari vaqti. Salib yurishlarining rasman e'lon qilingan maqsadlari Muqaddas yerni kofirlar - musulmonlardan ozod qilish va islomni "tahqirlash" uchun berilgan umumiy xristian ziyoratgohlarini egallab olish edi.
“Yunonlar va lotinlar muqaddas joylarga sajda qilish va’dasi bilan Falastinga ko‘p oqib kelishdi. Ming o‘limdan o‘tib, dushman yurtidan o‘tib, shahar darvozasi oldiga keldilar, ammo darvozabonlarga bir tilla o‘lpon to‘lamay turib, kira olmadilar. Yo‘lda hamma narsasini yo‘qotib, jonini zo‘rg‘a saqlab qolgan ularning soliq to‘lash uchun hech narsasi yo‘q edi. Natijada shahar chekkasida to‘plangan minglab ziyoratchilar ochlik va qashshoqlikdan halok bo‘lishdi.
XIII asr boshlari yilnomachisi Arnold Lyubekning so'zlariga ko'ra, "ziyoratchilar", " ruhoniylar, ritsarlar, savdogarlar, kambag'allar va boylar" dan iborat bo'lib, Lyubekda yig'ilgan va u erdan "kemalar, qurollar va oziq-ovqat bilan ta'minlangan.
Salib yurishlari davri va undan oldingi nasroniylarning Muqaddas erga ommaviy ziyorat qilishlari O'rta asrlarning eng ommaviy "sayohatlari" dir. Ularda deyarli barcha ijtimoiy qatlamlar vakillari qatnashdi.
----------------------
O’rta asrlarda ziyorat va din sayohatlarining yana bir asosiy tarmog’i Islom dini edi. Evropada ziyorat va missionerlik tizimiga qaramay, sayohat sohasidagi dominant pozitsiyasi va o'rta asrlar kashfiyotlari arab sayohatchilariga tegishli. VII asrda Arabiston yarim orolida yashagan arablar juda katta hududda g'alaba qozonishdi. Islom 7-asrda Hijoz (Gʻarbiy Arabiston)da paydo boʻldi. Uning asoschisi Muhammad s.a.v sanaladi. 
Muhammad sallollohu alayhi vasallamga, 40 yoshida(milodiy 610-yil) vahiy (ilohiy koʻrsatma) kelishni boshladi. Ammo, bir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning koʻpchilik aholisi, ayniqsa, quraysh qabilasining zodagonlari uning targʻibotlariga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar. Muhammad sallollohu alayhi vasallamni yolgʻonchiga chiqarib juda katta zulm koʻrsatildi.
Muhammad sallollohu alayhi vasallam vafotidan soʻng Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon Ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib paygʻambarning oʻrinbosari (xalifa) sifatida hukmronlik qildilar. Ular va ulardan keyingi xalifalar 7-8 asrlarda Iroq, Falastin, Suriya, Eron, Movarounnahr, Misr, Shimoliy Afrika, Pireney yarim oroli, Shimoliy Hindistonni fath qilishdi. Bir asrdan kamroq vaqt davomida Shimoliy Xitoydan Ispaniyagacha, Kavkazortidan Hind okeanigacha boʻlgan katta hududni zabt etdilar va Islom dinini yoydilar.
VII asrda xalifa Umar davrida Quddus musulmonlar tomonidan bosib olindi. Ammo bu xiristianlarning Quddusga ziyoratni to'xtata olmadi.
Quddusga Haj uchun eng qulay shart-sharoit Abassiylar sulolasidan bo'lgan xalifa Horun ar-Rashid (786 - 809)ning davrida shakllangan. U va imperator Buyuk Karl (768 - 814) o'rtasida o'zaro hurmatga to'la munosabatlar o'rnatildi, Horun ar-Rashidning Buyuk Karlga Muqaddas qabr cherkovi va eng muqaddas shaharning kalitlarini sovg'a sifatida yuborishi bundan dalolat beradi. Bu vaqtda Quddusda Buyuk Karl buyrug'i bilan ziyoratchilar uchun maxsus mehmon uylari qurilgan. 9-asrda frantsuz monarxi Bernardning xotiralariga koʻra, bu mehmondoʻst muassasa “oʻn ikkita uy yoki mehmonxonadan iborat bo’lgan. Bu yerda shuningdek, Evropada Karl tomonidan asos solingan boshqa mehmon uylarida ziyoratchilar uchun kutubxona ochilgan.
VII asrda xalifa Umar davrida Quddus musulmonlar tomonidan bosib olindi. Ammo bu ziyoratni to'xtata olmadi. VIII asrning boshida yilnomalar Galliya yepiskopi - Avliyo Arkulfning Quddusga tashrifi haqida guvohlik beradi, u sargardonligi haqida xotiralarni qoldirgan.
Haj uchun eng qulay shart-sharoit Abassiylar sulolasidan bo'lgan xalifa Garun ar-Rashid (786 - 809)ning davrida shakllangan. U va imperator Buyuk Karl (768 - 814) o'rtasida o'zaro hurmatga to'la munosabatlar o'rnatildi, Horun ar-Rashidning Buyuk Karlga Muqaddas qabr cherkovi va eng muqaddas shaharning kalitlarini sovg'a sifatida yuborishi bundan dalolat beradi. Bu vaqtda Quddusda Buyuk Karl buyrug'i bilan ziyoratchilar uchun maxsus mehmon uylari qurilgan. 9-asrda frantsuz monarxi Bernardning xotiralariga koʻra, bu mehmondoʻst muassasa “oʻn ikkita uy yoki mehmonxonadan iborat bo’lgan. Bu yerda shuningdek, Evropada Karl tomonidan asos solingan boshqa mehmon uylarida ziyoratchilar uchun kutubxona ochilgan.