Режа I. Кириш II. Асосий кисм

Фармацевтика бозорида истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоялашнинг асосий тамоили - дори воситаларининг сифати ва безарарлигини таъминлаш

Фармацевтика бозорида истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоялашнинг асосий тамоили дори воситаларининг сифати ва безарарлигини таъминлашдир. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелда чиқарилган “Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунига асосан харид қилинаётган товарларнинг сифати ва безарарлигини таъминланиб берилиши - истеъмолчиларнинг асосий ҳуқуқи бўлиб ҳисобланади.
Дори воситаларининг сифатини таъминлаш - муҳим тиббий-ижтимоий ва иқтисодий муаммо бўлиб, дори воситаларини яратилишидан то бевосита истеъмолчига етиб боришигача бўлган ҳамма босқичларда турли омиллар мажмуини ҳисобга олишни талаб қилади. Турли муассасалар - ишлаб чиқарувчи корхоналар, даволаш- профилактика муассасалари, дори воситалар билан улгуржи ва чакана савдо қилувчи ташкилотлар дори воситалари сифатини таъминлашга ўз ҳиссаларини қўшадилар. Дори воситаларини бозорга чиқаришда асосий кўрсаткичлар бўлиб уларнинг сифатлилиги, самарали ва безарар бўлиши керак.
Бозор муносабатлари шароитида дори воситалари сифатини назорат қилиш давлат томонидан тартибга солиниши зарур бўлиб, бу дори воситалари сифатини баҳолашда ягона давлат сиёсати таъминланиши ва

истеъмолчиларнинг ҳуқуқ - манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида амалга оширилади.
Кўпчилик мамлакатларда дори воситаларининг сифати бевосита давлат органлари томонидан назорат қилинади. Охирги йилларда дори восита сифатини кафолатлашга қаратилган бир қанча зарур чора тадбирлар ишлаб чиқилмоқда. Ресурсларни бир тизимга келтириш ва ҳамкорликдаги ҳаракатлар дори воситалари сифатини таъминлашнинг самарали концепциясини шакллантиришга имконият яратди.

Ўзбекистон Республикаси фармацевтика бозорида дори воситаларини қалбакилаштириш муаммоси ва унинг ҳолати

ХХ аср охирида бутун жаҳон ҳамжамияти фармацевтик бозорга қалбаки дори воситаларининг кириб келиши каби катта муаммога тўқнашди. Қалбакилаштириш тўғрисида биринчи маълумотлар Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти (ВОЗ) томонидан 1982 йилда аниқланган. Дори воситаларини қалбакилаштириш муаммоси ҳозирда бутун дунё учун долзарб. Халқаро фармацевтик ишлаб чиқарувчилар ассоциацияси маълумотларига кўра, қалбакилаштирилган дори воситалари ривожланган мамлакатлар фармацевтик бозори улушининг 5-8%-ни ташкил этади. Жаҳон фармацевтика бозорининг 200-300 млрд $ хажмида қалбаки дори воситалар улуши 14-21 млрд $ ташкил этган. Фармацевтик махсулотни ишлаб чиқариш қурол- яроқдан хамда гиёхванд моддаларни савдосидан кейинги ўринларни эгаллаб келмоқда.
Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра қалбакилаштирилган дори воситалар камида 28 давлатларда аниқланган , булар ичида 25%- ривожланган мамлакатларга тўғри келади, 65%- ривожланиб келаётган давлатлар, айнан Хитой, Филлипинлар, Въетнам. Кейинги ўринда Африка давлатлари. Европа давлатларида ҳам бундай дорилар аниқланган ва улар 13,6 % ташкил этган. (расм. 1).


1 -расм. Қалбаки дори воситаларни тарқалиши(1982-1999й.й.)
DEV —ривожланаётган давлатлар
IND — ишлаб чиқариш бўйича ривожланган давлатлар AFRO —Африка худудига тегишли давлатлар;
AMRO —Жанубий ва Шимолий Америка худудига тегишли давлатлар; EURO — Европа худудига тегишли давлатлар;
SEARO — Осиё худудига тегишли давлатлар (шунингдек Ҳиндистон); WPRO — Австралия, Хитай, Филиппинлар, Вьетнам.


2-расм.Жанубий-шарқий Осиё мамлакатларида қалбакилаштирилган дори воситаларнинг ишлаб чиқарилиши.

Қалбакилаштирилган дори воситаларнинг ишлаб чиқарилиши кўпроқ жанубий-шарқий Осиё мамлакатларида йўлга қўйилган. Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилотининг бир неча йил аввал қилинган ҳисоботларига кўра Осиё давлатларида, шуни ичида Ҳиндистон ва Покистон, энг катта миқдорда қалбаки дори воситлар ишлаб чиқарилган: Хиндистон(35%), Нигерия(23,1%), Покистон(13,3%). Осиёнинг бошқа давлатларига -14,6% тўғри келган. (2- расм.)

Охирги йилларда Ҳитой давлати қалбакилаштирилган дори воситаларнинг энг катта ишлаб чиқарувчиси номига эга бўлган. 2001 йилда қалбакилаштирилган дори воситаларнинг истеъмоли натижасида Ҳитойда 192 минг аҳоли вафот этган. Айнан Хитойда ишлаб чиқарилган қалбаки дори воситалар жуда кўплаб давлатларда аниқланиб келмоқда.2001 йилда қалбакилаштирилган дори воситаларни 1300 ишлаб чиқарувчи корхоналари аниқланган ва улар ёпилган.
Бундан 6 - 8 йил аввал дори воситалари сифатининг кучли назорати ташкил этилган Ўзбекистон Республикасини ҳам дори воситаларини қалбакилаштириш муаммоси четлаб ўтмади. Биринчи қалбаки дори воситаси тўғрисидаги маълумот 1998 йил Россия ишлаб чиқарувчиси Красноярск
шахридаги “Красфарма” фармацевтик заводи ишлаб чиқарган, қон ўрнини босувчи қалбаки “Полиглюкин” дори воситаси асосида аниқланган.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотига кўра ҳозирги кунда қалбаки дори воситалар миқдори 1998 йилга нисбатан 10 марта ошган. Бунда фақат абсолют ўсиш эмас балки, ассортиментнинг кенгайиши ҳам аниқланган. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон фармацевтика бозорида барча фармакотерапевтик гуруҳлар бўйича қалбаки дори воситалари аниқланган. Улар қуйидаги гурухлар бўйича тақсимланади:

1. 
   Антибактериал препаратлар - 47,8%;
   

2. 
   Ошқозон-ичак тизимига таъсир қилувчи дори воситалари – 13,5%;
   
3. 
   Анальгетиклар - 10,9%;
   

4. 
   Тўқималар алмашинувига таъсир қилувчи воситалар - 9,5%
   

5. 
   Замбуруғларга қарши препаратлар - 7,7%
   

6. 
   Гормонал препаратлар - 5,6%
   

7. 
   Бошқа дори воситалари - 5%
   

Дори воситаларини қалбакилаштириш муаммоси кўламлари ҳақида маълумотлар ҳозирча етарли эмас. Ҳозирги пайтда бу муаммо ривожланган мамлакатлар билан бир қаторда, ривожланиб келаётган мамлакатларга ҳам таъсир қилмоқда. Бу муаммо кўпроқ дори воситаларини ишлаб чиқариш, импорти, тарқатилиши, етказиб бериш тизимининг тартибга солиниши ва назорати кучсиз бўлган мамлакатларда кузатилади.