Reja: Huquqiy normalarini sharhlash tushunchasi va mohiyati

Huquqni sharxlash – uning mazmuni, maqsadi, ijtimoiy vazifasi, amaliy ahamiyatini aniqlash va tushuntirib berishdir.
Sharxlash huquqning mazmunini bilish va tushuntirib berish sifatida barcha huquqiy tizimlarning vujudga kelishi va rivojlanishini kuzatib boradi. U huquqning mohiyati kabi, ma`lum darajada ijtimoiy-siyosiy yо`nalishga ham ega. Demokratik jamiyatda huquqni sharxlash huquqiy normalarning tо`g`ri va aniq talqin qilinishini ta`minlashga xizmat qiladi.
Huquqning mazmunini aniqlash sharhlashning maxsus usul va yо`llarini qо`llash orqali amalga oshiriladi. Huquqiy normalarni aniqlash sharhlovchinig ijodkorligini va ma`naviy faolligini talab qiladi. Sharhlashning muvaffaqiyatli hal etilishi sharhlashni amalga oshirayo tgan subyektlarning huquqiy madaniyati darajasiga bog`liq. Huquqni bilish qanchalik tо`g`ri tо`liq va yuridik aniq bо`lsa huquqni qо`llash shunchalik samarali bо`ladi.
Tarixiy nuqtai nazardan huquqshunoslik faniga mansub bо`lgan huquq normalarining hammasi ham sharhlashga muhtojmi yo ki faqat tushunarsiz bо`lgan, “yashirin normalar” deb ataladigan normalargina sharhlashga muhtojmi degan savol tug`iladi? Sharhlash qonunlarining noaniqligiga bog`liq: u noaniqlikdan paydo bо`ladi, noaniqlik qanchalik kuchli bо`lsa, qiyinchilik ham о`sib boradi.Faqat noaniq qonun emas, balki har qanday qonun sharhlashga mansub.
Zamonaviy yuridik adabiyotlarda barcha normalar sharhlash-aniqlashga tegishli, lekin ularni tushunib olish darajasi muayyan shaxslarning huquqiy ongiga bog`liq, degan fikr hukmronlik qiladi.
Haqiqatdan ham yuristning umumiy bilimdonligi, yuqori darajadagi kasbiy tayyorgarligi, shaxsiy maxoratining yuqori ekanligi unga qonunlarni tez va tо`g`ri tushunib olishga yordam beradi. Subyektning huquq normalari mazmunini bilishdagi umumiy va huquqiy madaniyatining pastligi esa tushunmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bо`ladi.
“Sharxlash - tushuntirish” о`rganilgan huquq mazmunini bayon qilish va boshqa shaxslarga ma`lum qilish faoliyatidir. Bu faoliyat sharxlovchi shaxs “о`zi uchun” huquq mazmunini aniqlab olganidan sо`nggina amalga oshirilishi mumkin. Tushuntirish, birinchidan izoxlashning aqliy jarayoni sifatida, ikkinchidan, aktni (qaror, tushuntirish, yо`riqnoma va x.k.) sharxlash kо`rinishida namoyon bо`ladi. U til elementlari bо`lmish mulohaza qilish, tushuncha, xulosa chiqarish shakllaridan kelib chiqqan faoliyatni yoritadi. Tushuntirish maqsadi – izoxlanayotgan normalarning mazmunini asoslab berish, huquqiy talablarini konkretlashtirish, qо`chimcha aniqliklar kiritish yо`li bilan ularning mazmunini og`zaki yoki yozma ochib berishdan iborat.
Tushuntirish og`zaki yoki yozma bо`lishi mumkin, lekin tashqi kо`rinishidan qat`iy nazar, u huquqiy normalarni mazmuniga kо`ra muxokama qilish va baxolashni о`z ichiga oladi. Bu muxokama va baxolashlar sharxlanayotgan normalarning mazmuniga qо`shimcha aniqliklar kiritishning asosiy usulidir. Yurist – amaliyotchilar davlat organlari tomonidan chiqarilgan sharxlash aktlaridan tez-tez foydalanib turadilar. Aloxida organlar tomonidan chiqariladigan bu turdagi tushuntirishlarning yuridik xususiyatlarini bilish, ularni tо`g`ri qо`llashning sharti xisoblanadi.
Shunday qilib, huquqni sharxlash – ularni tо`g`ri qо`llash maqsadida huquq normalari mazmunini aniqlash va tushuntirishdan iborat aqliy faoliyatdir.
Huquqiy normalarni sharhlash masalasi quyidagi uchta muhim masalani о`z ichiga oladi: 1) tatbiq etiladigan huquqiy normalarni sharhlovchi subyektlarni aniqlash (bular-davlat organlari-davlat hokimiyatining oliy va mahalliy vakillik organlari, ijro etuvchi organlar-Prezident, Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar hokimlari, turli vazirliklar va davlat qо`mitalari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar-sud, prokuratura, adliya, ichki ishlar idoralari va boshqalar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar); 2) tatbiq qilinadigan normalarning mazmunini aniqlash uchun mantiqiy, grammatik, tarixiy va sistematik usullar qо`llaniladi; 3) tatbiq etilayotgan normalarning hamjmi bо`yicha va yuridik kuchiga qarab sharhlash.
Huquqiy normalarni sharhlash ilmiy tomondan ishlab chiqilgan va hayotda sinab kо`rilgan bir qator maxsus usullar orqali amalga oshiriladi. Bu usullar huquqiy normalarning ma`nosi va mazmunini ochishga yordam beradi.