|
Tashqi omil — ilgari mustamlaka yoki qaram bo'lgan
xalqlarning o‘tmishi bilan bog'liqdir. 0 ‘tmishda ularning xo'jalik
hayoti zo'rlik bilan o‘zgartirilgan, ko‘pincha turg'un holda bo'lgan
qoloq siyosiy munosabatlar saqlab qolingan edi. Milliy mustaqillik
qoMga kiritilgandan keyin ham sobiq mustamlakalarda metropoliyalar
yirik markazlarining iqtisodiy ta’siri saqlab qolindi.
Ijtimoiy-iqtisodiy qoloqlikning davom etishi, ularning xo‘jalik
taraqqiyoti yo‘nalishi ustuvor darajada sobiq metropoliya bilan
mavjud aloqalarni davom ettirishga qaratildi. Natijada, xalqaro
monopolistik guruhlarning qoloq mamlakatlar ustidan xo‘jayinlik
qilishi davom etaverdi. Rivojlanayotgan mamlakatlardan
olinayotgan foyda zayom va qarzlarni foizli qaytarish hamda
keltirilgan mahsulotlarga belgilangan monopol bahodan foydalanish
tufayli,ularning iqtisodiyotiga sarf etilgan kapital mablag‘
lardan bir necha marta ko‘p bo‘lmoqda. Masalan, Yer yuzida
eng kam rivojlangan mintaqa bo'lgan Afrikada (Janubiy Afrika
Respublikasini qo'shmaganda) o‘lim, umrning qisqaligi, savod-
sizlik, qashshoqlik dunyo bo‘yicha birinchi o.￡rindaligiga qaramay,
bu yerdan faqatgina AQSH olgan daromad 1950-yildan 1975-
yilgacha 5436 mln dollar bo‘ldi (foyda 200 % dan ortiq). Keyingi
15 yilda ham bu ko‘rsatkich saqlab qolindi.
Aksariyat rivojlangan davlatlar „uchinchi dunyo “ mamlakatlariga
xomashyo manbayi, sarmoya bozoriga kapital chiqarish
uchun qulay soha sifatida qaraydilar. Pirovardida, rivojlanayotgan
mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanishi tashqi omillarga bog‘liq bo‘lib
qolmoqda.
Ichki omil — sobiq mustamlaka mamlakatlari iqtisodiyotining
ko‘p ukladliligi, uning ichida belgilovchi mavqeyi — mayda tovar
islilab chiqarishga asoslanganligidadir. Ma’lumki, bu uklad ijtimoiyiqtisodiy
rivojlanishni jadallashtirishga xizmat qilsa ham raqobatga
bardoshi nuqtayi nazaridan nochor hisoblanadi.
Iqtisodiyotning ko‘p ukladliligidan jiddiy ijtimoiy oqibatlar
kelib chiqadi. Jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlarda shunday
ijtimoiyTmadaniy muhit mavjudki, unda turli-tuman ijtimoiy
kuchlar, guruhlar, qatlamlar va hokazolar o‘zaro juda murakkab
munosabatda bo‘lib, ularni boshqarish qiyin.
Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z ilgarilama harakatida keyinda
qolishning ijtimoiy sabablaridan yana biri — bu sobiq metropoliyada
tayyorlangan mutaxassislarning o‘z mamlakatlaridan ketishidir.
Buning sababi muayyan darajada ishsizlik bilan bogliq bo‘lsa-da,
lekin, asosan, metropoliya madaniyati va hokazolar tufaylidir.
Yuksak rivojlangan mamlakatlar sobiq mustamlakalardan kelayotgan
mutaxassislar, hisobiga salmoqli foyda olmoqda. Masalan,
AQSH da bulardan foydalanish natijasida yangidan mutaxassislar
tayyorlashda ancha mablag1 tejalmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar ijtimoiy qoloqligining kolami
keng, uning omillari shunday tabiatga egaki, bu qoloqlik hech
qachon o‘z-o‘zidan bartaraf etilmaydi, aksincha, chuqurlashib
borish mayliga ega. Aholining ko‘pchilik qismi qashshoqligi ortib
borayotganligi ijtimoiy ofatga aylanib qolmoqda. Mamlakat
miqyosidagi iqtisodiy qiyinchiliklar u yoki bu tarzdagi umumdavlat
dasturini amalga oshirish imkonini bermayotir.
Bunday katta xavfning mavjudligi taraqqiyparvar; kuchlarni
o'ylantirib qo‘ymasligi mumkin emas. Ularning tashabbusi bilan
rivojlanayotgan mamlakatlarning muammolari BMT darajasida bir
necha marta muhokama obyekti bo‘ldi. Bu muammolar hozir ham
bu tashkilot diqqat markazidadir. ,
3.Hozirgi vaqtda insoniyat ma’naviyati sofligini saqlab, uni
ma’naviy tanazzuldan asrash ham umumbashariy muammoga
aylanib bormoqda. Gap shundaki, zo'ravonlik va nafrat kishilar
o‘rtasidagi munosabatlarda chuqur ildiz otib, ma’naviy muhitni
tobora zaharlamoqda. Buni to‘xtatib qolish va keskin kamaytirishga
erishish vazifalari insoniyatning dunyo miqyosida kuch-g‘ayratlarini
birlashtirishni taqozo etmoqda. Aibatta, ,,etikoxavf“, ,ptikofalokat“
nomi bilan qayd etilayotgan hodisalar, u yoki bu darajada,
insoniyat rivojlanishining octmishida ham uchragan va sivilizatsiyaning
yo‘ldoshi bo‘lib kelgan. Bir tomondan, madaniyat rivojlanib,
boyib, tobora umuminsoniy tus olib borsa, ikkinchi
tomondan,turli-tuman manfurlik va og‘u timsoli bo'lgan jinoyatchilik,
bangilik, fahsh, terrorchilik, ichkilikbozlik kabi illatlar
ham kuchayib bordi.
Yaqin vaqtlargacha ma’naviy muhitni global darajada buzuvchi
yuqoridagi illatlaming tabiatini izohlashda marksistik va ,,buijuacha“
deb atalgan qarashlar mavjud edi. Chunonchi, birinchi riuqtayi
nazarga ko'ra, bulami faqat antagonistik jamiyatlar tug‘diradi. Bu
jamiyatlar o'rniga sotsializmni barpo etish bilan ulaming ijtimoiy
ildizlari yo‘qotiladi, deb hisoblanilardi. Lekin, ijtimoiy amaliyot
bunday qarashlarning xayoliy ekanligini ko‘rsatdi. Dunyoning
barcha qismida, shu jumladan, sobiq sotsialistik tizim mamlakatlarida,
etikoxavfning, mohiyatiga ko‘ra, umumiy ekanligi ma’lum
bo‘ldi. Bundagi asosiy farq esa, xavfli illatlaming namoyon bo‘lishi,
turlari va tarqalganligi darajasini ifodalaydi, xolos. Chunonchi,
AQSH bo￡yicha shunday ma’lumotlar ma’lum: mamlakatda
(1970—1980-yillarda)jinoyatchilik 3 marta, uning o‘sish sur’atlari
esa 10 baravar ortdi. Bundan o‘n yilcha oldin AQSH Prezidenti
R.Reygan shunday degan edi: )yMamlakatda har 30 soniyttda
Do'stlaringiz bilan baham: |
