Режа: Этнологияда диффузионизм йўналишининг пайдо бўлиши ва унинг ривожланиши

3. Роберт Гребнер ва унинг “Этнология услуби” номли асари
Немис тилли халқлар орасида диффузионизмнинг кўзга кўринган йирик намояндаларидан бири Роберт Гребнер бўлган. Унинг фикрича, этнограф-эволюционистлар ўзларининг турли халқлар маданиятларидаги ўхшаш хусусиятларнинг сабабларини элементар ғоялар ёки табиий шароит билан боғлиқ бўлганми? – деган қарашни исботлаш учун зарурий меъёрий асосларни ишлаб чиқмаган. Шу боис Гребнер учун этнологиянинг асосий муаммоси маданиятни тарихий-маданий алоқалари ёки мустақил келиб чиқишига оид тадқиқотлар методини ишлаб чиқишга қаратган. У ўзининг асосий қарашларини 1905 йилда нашр этилган «Этнология услуби» номли китобида мужассамлашган. Фробениус ва Ратцел қарашлари асосида Роберт Гребнер маданий қарашлар доирасида бутун ибтидоий жамоа даври тарихини глобал реконструкция қилувчи ўзига хос назарияни яратган. У ўз қарашларини
исботлаш мақсадида Ер шаридаги барча халқларнинг давлатчиликкача бўлган маданиятини олтита йирик маданий доира ёки маданий гуруҳларга бўлиб чиққан. Гребнер олиб борган илмий изланишлари натижасида инсоният тарихида ҳеч қандай такрорий ҳолатлар ва бу билан боғлиқ бирор бир қонуният мавжуд эмас деган хулосага келган. Маданиятдаги этник жараёнларнинг такрорланиши жуда кам учрайдиган ҳолатдир. Шубҳасиз бу ўринда этнологлар кўплаб ўхшаш ҳолатларга эмас, балки ягона кўриниш билангина тўқнашадилар.
Диффузионизмга оид мулоҳазаларни якунлар эканмиз хулоса тарзида шуни таъкидлаш керакки, мазкур оқим турли мамлакатларда турлича тараққий этганига қарамай, уларни умумлаштирувчи умумий жиҳатларга эга бўлган ва биз умумий жиҳатлар тарзида қуйидагиларни эътироф этиш мумкин:
Маданият маълум бир географик ҳудудда пайдо бўладиган ва кейинчалик бошқа минтақаларга тарқалувчи мисоли тирик организм тарзида тасаввур этилади.
Ҳар бир маданият ўзининг пайдо бўлиш ҳудудига ва тарқалиш минтақасига эгадир. Ушбу маданият марказларини излаб топиш ва уларни тадқиқ қилиш этнологиянинг асосий вазифасидир.
Маданият ривожланишининг асосий омиллари ўзлаштирилган хусусиятлар ва аралаш маданий элементлар ҳисобланади. Ўзаро қоришган маданиятлар нафақат моддий маданиятни, балки маънавий маданият кўринишлари ҳисобланган мифлар, эътиқодлар, одатлар ва бошқа шу кабиларни ҳам жалб этади.
Ҳар бир маданият кўриниши бир марта пайдо бўлади; унинг тарқалиш манзарасини тасаввур қилиш орқали унинг ҳар бир кўринишини, дастлабки пайдо бўлган ҳудудини аниқлаш мумкин.
Диффузионизмнинг асосий ғояси - маданиятнинг ўзлаштирилиши ва кириб келиши ғояси қонуний ва натижали бўлган. Эволюционистларнинг маданиятни абстрак таҳлилига оид эволюционистик талқинидан фарқли тарзда диффузионистлар турли халқлар маданиятларнинг географик аниқлилиги ҳамда алоқадорлиги тўғрисидаги қарашни илгари сурадилар. Бу борада турли маданиятларни таққослаб таҳлил этувчи йўлни мукаммал йўл тарздаа баён қилганлар.

Адабиётлар рўйхати
1.Аширов А. Этнология (ўқув қўлланма). Т., Ўзбекистон, 2014.
2. Набиев А., Шойимардонов И., Бўриев О. этнография га доир қизиқарли саволлар ва жавоблар. Т., 1994.
3.Набиев А., Шойимардонов И., Бўриев О. Ўзбекистон тарихини ўқитишда этнографик манбалардан фойдаланиш Т., 1992.
4. Неструх М.Ф. Одамзод ирқлари. Т., 1976.
5. Громов Г. Методика этнографических экспедистий. М ., 1966.
6. Бўриев О., Исмоилов Н. этнография бўйича ўқув-услубий қўлланма. Қарши. 1996.