Reja: Elektrotexnika fani tarixining predmeti va strukturasi

---

1-Mavzu: Elektrotexnikaning xozirgi zamon fani va texnikasidagi hamda 
ishlab chiqarishdagi o’rni va ahamiyati. 
 
Reja: 
1. Elektrotexnika fani tarixining predmeti va strukturasi. 
2. Asosiy elektrik va energetik tushunchalar. 
3. Mamlakatimiz elektroenergetikasi xaqida ma’lumotlar. 
Tayanch so’z va iboralar: Energiya, elektroenergetika, generator,
gidrogenerator, turbogenerator, elektrostansiya, elektr liniyalari, elektr uzatish, 
elektr energiyasini ishlab chiqarish, elektr toki, magnit, magnit maydoni, elektron, 
zaryadlangan zarra, ion, elektr razryadi, atomning energetik xolati, elektr quvvati,
buyuk portlash, galaktika, koinot, energiyaning saqlanishi, nuklon, termoyadro 
reaksiyalari, muqobil energiya, an’anaviy energetika, quyosh energiyasi, shamol 
energiyasi, geotermal energiya, bioenergiya, kimyoviy energiya.  
 
Kirish 
Insonlar qadim zamonlardan buyon elektr xodisalarini amalda ko’rib, uni 
o’rganib, xatto undan foydalanib kelgan, lekin to 19-asrning o’rtalarigacha elektr va 
magnit maydonlari aloxida o’rganib kelingan va aloxida xodisalar deb qaralgan. 
1820 yilda Ersted elektr tokining magnit strelkasiga tasirini o’rgangandan so’ng 
elektr va magnit maydonlari yagona fizik xodisaning ikki tomoni ekanligi isbotlandi 
va elektr soxasida amaliy ishlar avj olib ketdi. 1831 yilda Faradey elektromagnitik 
induksiya xodisasini kashf etdi. Shu davrdan boshlab elektrotexnika taraqqiyotida 
yangi, tezkor suratlar bilan rivojlanish bosqichi boshlandi.
 
Faradeyning elektromagnitik induksiya qonuni asosida Maksvell o’zining 
mashxur elektromagnitik maydon nazariyasini yaratdi, Gers elektromagnitik 
to’lqinlarni amalda o’rganishga asos soldi. Ana shu tariqa 19-asrda sanoat 
elektrotexnikasi paydo bo’la boshladi. Elektr energiyasidan eng avval yoritish (yoyli 
lampalar) va telegrafda foydalanildi, so’ngra cho’g’lanma tolali lampalar, elektr 
generatorlari, dvigatellari paydo bo’ldi. SHu davrdan boshlab elektr energiyasi 
jamiyat xayotiga chuqur kirib bordi va elektr ta’minoti xayotiy extiyojga aylandi. 
19 - asrning 80- yillarida o’zgaruvchan tok generatorining, ayniqsa mashxur 
rus injeneri M. O. Dolivo-Dobrovolskiy tomonidan uch fazali tok ishlab 
chiqarishning ixtiro qilinishi elektrotexnika taraqqiyoti va uning jamiyat xayotiga 
kirib borishida yana bir yangi bosqichni boshlab berdi. SHundan so’ng barcha 
davlarlarda intensiv ravishda elektrlashtirish ishlari avj olib ketdi. Elektrostansiyalar 
qurilishi, uning quvvatini oshirish jadal rivojlanib bordi. Agar 19-asrning oxirida 
eng katta issiqlik elektrostansiyalarining quvvati 50 MVt bo’lgan bo’lsa, 20-asrning 

---

40-yillarida ularning quvvati 250 MVt gacha etdi, 60-yillarda esa 600 MVt gacha 
ortdi, xozirgi kunda esa o’nlab GVt ni tashkil qiladi. 
Elektrostansiyalarning quvvati ularda o’rnatilgan yakka generatorlar quvvati 
bilan aniqlanadi, agar 20-asrning boshlaridagi dastlabki gidrogeneratorlarning 
(gidroelektr stansiyalari uchun mo’ljallangan generatorlar) quvvati 2 MVt bo’lgan 
bo’lsa, xozirgi kunda energetika tizimlarida 800 MVt va undan ortiq quvvatli 
gidrogeneratorlar, 1200MVt quvvatli turbogeneratorlar (issiqlik elektr stansiyalari 
uchun mo’ljallangan generator) ishlab turibdi. 
Mamlakatni elektr energiyasi bilan taminlash xamma zamonlarda va xamma 
davlatlarda xam eng dolzarb masala xisoblangan. Bugungi kunda, sir emaski, sanoat 
taraqqiyoti va axolining turmush darajasi elektroenergetika taraqqiyoti bilan bog’liq. 
Shunday qilib, elektrotexnikaning taraqiyot bosqichlariga nazar solsak, uning 
rivojlanishi xayotiy extiyojlardan kelib chiqishini ko’ramiz. Ayniqsa, bugungi, 
texnikaning intensiv taraqqiyoti davrida jamiyat taraqqiyoti va xayotiy extiyojlar 
elektroenergerika oldiga yangi talablar qo’ymoqda. Bular elektr energiyasiga 
bo’lgan extiyojning tinimsiz ortishi, elektr energiya ta’minotining sifat darajasiga 
bo’lgan talablar (uzluksizligi, kuchlanishning me’rda bo’lishi), uning narxi, 
ekologik va xavfsizlik va xokazo boshqa talablardir.