|
Qattiq yoki suyuq dispers fazani gazsimon dispers muhitida
tarqalishidan hosil bo‘lgan dispers sistema aerozol deyiladi.
Misol: Dispers fazasi qattiq bo‘lgan aerozollarga misol; tutun, chang, to‘zon va
h.k.
Dispers fazasi suyuq bo‘lgan aerozollarga misol; bulut, tuman, dizodrant, havo
tozalagich (vozdux asvijitel), lak, priles, pashadori (dixlorofos aerozoli) va h.k.
Dispers sistemalarining tiplari
Dispersion
muxitning
agregat holati
Dispers fazaning agregat
holati
Sistemaga misollar
Gaz
Gaz
Gaz
Suyuklik
Gaz
Kattik jism
Suyuklik
Kattik jism
Er atmosferasi
Tutun
Bulut aerozollari
Tutun
Suspenziyalar,
kattik
jismlarning suyuklikdagi
Suyuklik
Suyuklik
Kattik jism
Kattik jism
Kattik jism
Gaz
Suyulik
Gaz
Suyuklik
Kattik jism
kolloid eritmalari
Kupiklar
Emulsiyalar, sut, suvdagi
yog,
neftdagi
suv,
benzindagi
suv
emulsiyalari va x.
Pemza,penoplastlar,
mikrogovaklar jismlar
Gellar (ivik jismlar)
Aralshmalar,
kattik
kolloid eritmalar rangli
shishalar
Kolloid eritmalar hosil qilish usullari bir – biriga qarama – qarshi ikki
prinsipga asoslangan. Bu prinsiplardan biri yirikroq zarrachalarni maydalashdan,
ikkinchisi esa molekulya yoki ionlardan yirikroq zarrachalar hosil qilishdan iborat:
birinchi xil usullar dispergatsiya, ikkinchilari kondensatsiya usullari deyiladi.
kolloid sistemalarda dispers faza zarrachalarining o‘lchamlari to 100 nm gacha
bo‘lishi kerak. qattiq jismni kolloid zarrachalar o‘lchamida maydalash uchun
kolloid tegirmon va vibrotegirmonlar ishlatiladi.
Kolloid tegirmon yordamida buyoq oltingugurt, grafit, kvars va boshqa
moddalarning kolloid eritmalari tayyorlanadi. Kolloid oltingugurt meditsinada dori
sifatida va qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda ishlatiladi.
Metallarni elektr yordami bilan (changlashtirish) usuli. Bu usulni 1898 yilda
Bredik taklif etgan edi. Bunda kolloid eritmasi olinishi kerak bo‘lgan metaldan
yasalgan ikkita sim dispersion muxitga tushirilib, ularning biri elektor manbaining
musbat kubiga, ikkinchisi esa manfiy kutbiga ulanadi: simlar bir – biriga tegizilib,
elektor yoyi hosil qilinadi, so‘ngra ular bir – biridan bir oz uzoqlashtiriladi. Bu
vaqtda metall erituvchi ichida changlana boshlaydi. Barqaror zol hosil bo‘lishi
uchun ozgina ishkor ko‘shiladi. Bu usulda, asosan, asl metallarining zollari olinadi.
CHanlatish bilan kolloid eritma hosil qilishda avval metall bug‘lanadi, so‘ngra
uning molekulalari o‘zaro birikib, kolloid eritma zarrachalarini hosil qiladi:
shuning uchun ham bu usul kondensatsion usullar qatoriga kiritiladi.
Ultratovush yordamida “changlatish” usuli. Kolloid eritmalar hosil qilish
uchun ulptratovush bilan “changlatish” usuli ham qo‘llaniladi. Agar ultra tovush
to‘lqinlari maydonga bir – biri bilan aralashmaydigan ikkita suyuklik solingan
idish qo‘yilsa, ikki suyuklikning emulsiyasi hosil bo‘ladi. Bu usul bilan ko‘pgina
moddalarning kolloid eritmalarni hosil qilish mumkin. Kolloid eritmalar
peptizatsiya usuli bilan ham hosil qilishi mumkin. Zolning koagulyasiya qaytadan
eritma holatiga o‘tkazish peptizatsiya deyiladi. Peptizatsiya amalga oshirish uchun
kolloid cho‘kmasiga (koagulyatga) biror elektrolit qo‘shib, erituvchi bilan
ararlashtiriladi. Kolloid eritma olishda elektrolit peptizator deyiladi. Peptizator
sifatida elektrolitlar va ba’zi sirt aktiv moddalar ishlatiladi. Peptizatsiya tezligiga
turli omillar (peptizatorning ximiyaviy xossasi, konsentratsiyacho‘kmaning holati
va uning miqdori, temperatura, aralashtirish tezligi, pH, ultratovush, radioaktiv
nurlar va x.) ta’sir etadi.
Kondensatsiya usuli ikki xil bo‘ladi: fizik kondensatsiya va ximiyaviy
kondensatsiya.
Fizik kondensatsiya usuli. Fizik kondensatsiya usullaridan biri dispersion
muxitda qattiq bug‘ni yuborish usulidir. Bu usul bilan simob, selen, oltingugurt,
fosfor zollari olinadi. Rus olimlari A.I.SHalnikov va S.Z.Roginskiylar modda
bug‘ini qattiq sovutilgan sirtida kondensatsia kolloid eritmalar hosil qilish usulini
ishlab chiqdilar.
Fizik kondensatsiya usullariga erituvchini almashtirish usuli ham kiradi. Bu
usulning moxiyatini quyidagi misolda ko‘rsatib o‘tamiz. Ma’lumki, ba’zi organik
kislotalar etil spirtda yaxshi, lekin suvda yomon eriydi. Oltingugurtni spirtdagi
eritmasi (chin eritma) ga suv qo‘shsek spirt va suv bir-birida yahshi eriganligi
uchun
Ximiyaviy kondensatsiya. Ximiyaviy kondensatsiya usullari ximiyaviy
reaksiyalar natijasida qiyin eruvchan cho‘kmalar hosil bo‘lishiga asoslanadi.
Ularga birinchi qaytarilish, 2 oksidlanish, 3 almashinish, 4 gidroliz va boshqalar
reaksiyalarga asoslangan usullar kiradi.
Rus olimlari A.V.Dumanskiy, N.P.Peskov, S.M.Lipatov, A.N.Frumkin
hamda chet ellik olimlar Fayans, Kroyt va boshqalar kush elektr qavat nazariyalari
asosida kolloid zarrachalarning tuzilishi haqida mitsellyar nazariya yaratishga
muvaffaq bo‘ldilar. Dastlab bu nazariyani kolloid ximiyada o‘rganiladigan barcha
ob’ektlar (shu jumladan liofilp zollar) uchun tatbiq etish mumkin, deb faraz qilindi.
Lekin keyinchalik olib borilgan tekshirishlar mitsellar nazariyaning faqat liofob
kolloidlarga taluqli ekanligini aniq ko‘rsatadi. Liofil zollar, ya’ni yuqori
molekulyar va polimer moddalarning eritmalari tamomila boshqa tuzilishiga ega
ekanligini aniqlandi.
Mitsellyar nazariyaga muvofiq, har qanday liofob (gidrofob) kolloid eritma
ikki qismdan iborat: ularning biri – mitsellalar bo‘lib, ikkinchisi intermitsellyar
suyuklikdir. Mitsellalar alohida kolloid zarrachalar bo‘lib, ular zolning dispers
fazasini tashkil etadi. Intermitsellyar suyuklik esa usha zolning dispersion
muxitidan iborat; uning tarkibida erituvchidan tashqari yana boshqa erigan
moddalar (elektrolit va elektrolitmaslar, mitsella tarkibida uchramaydigan
birikmalar) bo‘ladi.
Mitsella – oddiy molekulalarga qaraganda ancha murakkab tuzilishga ega.
Unda ikki qism – neytral modda yadro va kush qavatdan iborat sirtqi ionogen qism
mavjud. Mitsellaning yadrosi juda ko‘p atom yoki molekulalardan tarkib topgan
neytral modda bo‘lib; uni ionlar kurshab turadi. Liofob kolloid eritma tarkibida
bo‘lgan elektrolit ionlari zolni barqaror qilib turadi; shuning uchun ham ular ionli
stabilizatorlar deb ataladi. YAdro va unga adsorbilangan ionlar birgalikda granula
yoki kolloid zarracha deyiladi. Granula ma’lum zaryadga ega bo‘lgani uchun uning
atrofida qarama – qarshi zaryadli ionlar yig‘iladi, lekin bu ionlar zarrachaga
zaifroq tortilib turadi va dispersion muxitning bir qismini tashkil qiladi. SHunday
qilib mitsella granuladan va uning atrofidagi qarama – qarshi zaryadli ionlardan
iborat sistemadir. Mitsella elektr maydon ta’sir etmagan sharoitda elektroneytral
bo‘ladi. Uni intermitsellyar suyuklik kurshab turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
