Sufiylikning paydo bo‘lishi va shakllanishi.
Tasavvufga
asos
bo‘lgan
tarkidunyochilik kayfiyatlari deyarli islom bilan bir davrda yuzaga keldi. Sufiylikning ilk
namoyandalari deb Payg‘ambar a.s.ning AbudDardo, Abu Zarr, Huzayfa (vafotlari VII asrning
ikkinchi yarmi) kabi sahobalari hisoblanadi. Ammo islomdagi asketikmistik oqimning
shakllanishi VIII asrning o‘rtalari IX asrning boshlariga tegishli. Bu davrda sufiylar qatoriga
muhaddislar, qorilar, qussoslar, Vizantiya bilan chegara urushlarida qatnashgan jangchilar,
kosiblar, tijoratchilar, shu jumladan islomni qabul qilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda sufiy
yoki attasavvuf terminlari hali keng tarqalmagan edi: uning o‘rniga zuhd (tarkidunyochilik) yoki
zohid, obid so‘zlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistikasketik oqimning paydo bo‘lishi va
taraqqiy etishiga musulmon jamiyatidagi birinchi ikki asr davomidagi siyosiyijtimoiy
beqarorlik, diniy hayotning murakkabligi, uning natijasida kelib chiqqan ma’naviyg‘oyaviy
izlanish va boshqa dinlarning, xususan xristianlikning ta’sirini ko‘rsatish mumkin.
Ilk davr sufiylarining, aniqrog‘i zohid va obidlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan - Qur’oni
Karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish, Qur’on va Payg‘ambar a.s. sunnatlariga qat’iy amal qilish,
kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor o‘tkazish, kunduzlari ro‘za tutish, hayot lazzatlaridan voz
kechish, gunohdan saqlanish, hokim va harbiylardan o‘zini uzoq tutish, halol va harom orasini juda
uzoq tutish (vara‘), o‘zini Alloh ixtiyoriga topshirish (tavakkul) va hokazolarni ta’kidlash mumkin.
Jumladan, faqr, rizo, sabr xususiyatlari ularga xos edi.
Sufiylik ta’limotlari mu‘taziliylardagi mavhum ilohiyotga oid fikrlar, obro‘li shaxslarga
ko‘rko‘rona taqlid qilish, muqaddas matnlarga so‘zmaso‘z itoat etishdan farqli o‘laroq, insonga
asosiy ob’ekt sifatida qaraydi: insonning amallarini boshqaradigan ruhoniyatining mayda
qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy kechinmalarga e’tibor bilan qarash va diniy
haqiqatlarni chuqur his qilish ularga xos xususiyatlardan edi. SHuning uchun ham ziyrak
psixolog, «‘ilm alqulub valxavotir» - «qalblar va fikrlar ilmi»ga asos solgan alHasan
alBasriy bekorga sufiylikning asoschilaridan hisoblanmaydi.
AlHasan alBasriyning ashoblari, basralik zohidlar - Raboh ibn ‘Amr, Rabi‘iy al‘Adaviy,
adDoroniylarning (VIIIIX asrlar) va’z va ma’ruzalarida Allohga bo‘lgan sof muhabbat, unga
yaqinlashishga bo‘lgan intilish haqidagi fikrlar paydo bo‘ldi.
O‘sha davrdan boshlab ular sufiylikka aniq mistik xarakter bag‘ishlab, sufiylik mafkurasining
o‘ziga xos xususiyatiga aylandi.
IX asr davomida Tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun qizg‘in harakatlar
davom etdi. Basra bilan bir qatorda Bag‘dod va Xuroson sufiylik maktablari eng nufuzli
maktablar sifatida yuzaga keldi. Ularning namoyandalari avvalgidek sufiyning ichki dunyosiga
asosiy e’tiborni qaratar edilar. Ularning «ahvol», «maqomot»lariga batafsil tavsiflar berdilar.
Boshqa mistik ta’limotlar kabi unga sufiy bosib o‘tganida «dunyo gunohkorligidan» poklanib,
ilohiyotga yaqinlashishiga sabab bo‘ladigan yo‘l ( tariq) sifatida qaradilar. «Niyatlar» haqidagi
ta’limot yanada chuqurlashtirildi. Bunda o‘zo‘zini nazorat (muroqaba, muhosaba) qilishga
erishish uchun uning «ixlos» va «sadoqat» bilan bo‘lishiga asosiy urg‘uni berdilar. Bag‘dodlik
ilohiyotchi alMuhosibiy tomonidan shakllantirilgan bunday ta’limotning Xurosonda ko‘plab
tarafdorlari topildilar va ularni «malomatiylar» deb atadilar.
Tasavvufda Allohga etishish faqatgina yuzini ko‘rish bilan emas, unga qo‘shilib ketish
(fano’/baqo’) bilan bo‘lishi ham mumkin degan fikr ilgari surildi. Mansur alHalloj, ibn ‘Ato,
‘Ayn alQudot alHamadoniy kabi kishilarning qatl etilishi boshqa sufiylarni xushyorlikka
chaqirdi.
Tasavvuf - manbalarning keltirishicha, ba’zi musulmonlar kalom va mantiq ilmlaridagi
turli ko‘rinishdagi tortishuvlardan, quruq bahslardan o‘z qalblarini saqlab, Alloh taoloning
muhabbati yo‘lida zuhd va taqvoni o‘zlariga kasb qilib oldilar. Bu kabi kishilarga «sufiy» deb
nom berildi. Islom dinida birinchi sufiy nomini olganlardan Abu Hoshim SHomiy (vaf. 160/776-
77 y.), tasavvuf usuliga birinchi marta sharh bergan kishi Imom Molikning shogirdi bo‘lmish
Zunnuni Misriy (vaf. 256/869-70 y.), minbardan turib birinchi marotaba tasavvufga chaqirgan
kishi SHibliy (vaf. 334/945-46 y.), tasavvuf usulini kengaytirib tartibga solgan kishi Junayd
Bag‘dodiy (vaf. 398/1007-08 y.) edi. Ayollardan birinchi sufiy bo‘lgan kishi Robi’a ‘Adaviyya
(vaf. 135/752-53 y.)dir. Umuman olganda tasavvufning rivojlanish yo‘li islom tarixining
ajralmas bir bo‘lagidir.
Movarounnahrga sufiylik Eron orqali kirib kelgan. Movarounnahrda juda keng tarqalgan
sufiylik oqimi aqoid olimi SHayx Abu Ya‘qub Yusuf al-Hamadoniy (vaf. 535/1140-41 y.)
maktabidan boshlangan. Yusuf Hamadoniyning maktabi ikki tarmoqqa ajralgan edi.
Birinchisi, «Xuroson madrasasi» ya’ni, shahar va shahar atroflarida rivojlangan va xalq
orasida keng tarqalgan. Bu oqimga Xoja Yusuf Hamadoniyning mashhur shogirdi Xoja ‘Abd al-
Xoliq al-Fijduvoniy (vaf. 1179 y.) murshidlik qilgan. Keyinchalik bu oqimga Xoja Muhammad
Bahouddin Naqshband (1318-1389) murshidlik qilgan va bu davrda naqshbandiyya tariqati
butun islom olamiga tarqalgan.
Ikkinchisi, SHayx Ahmad YAssaviy (1105- 1166) va uning shogirdlari nomi bilan
bog‘liqdir. Ahmad YAssaviy sufiylik tariqatining targ‘ibotchisi bo‘lish bilan birga shoir ham edi.
U qadimiy o‘zbek (turkiy) tilida ijod qilgan. YAssaviy asarlari majmuasi 1878 yili nashr etilgan
«Devoni hikmat» nomi bilan ma’lum. Bu asar islom mafkurasining sodda ifodasi bo‘lib, sufiylik
asoslarini targ‘ib qiladi. Uning fikricha, dunyoning noz-ne’matlarini so‘ragan kishi sufiy emas,
balki zuhd va taqvoni ixtiyor etib, umrini toat-ibodat hamda yig‘i bilan o‘tkazgan kishi sufiydir.
Uning «Hikmat»i xalq orasida mashhurdir. YAssaviyya tariqati XII asrda Movarounnahrda
paydo bo‘lgan va Eronga ham keng yoyilgan. YAssaviylik ruhiy osoyishtalikka, sufiylik yo‘liga
kirishga, pirning rahbarligida «kamolot» sari borishga da’vat etgan. YAssaviyya keyinchalik
naqshbandiyya tariqati bilan birlashib ketgan.
Fiqh. VIII-XII asrlar butun musulmon jamiyatida fan va madaniyat, ilm va tafakkur
rivojlangan bir davr bo‘ldi. Bu davrda diniy bilimlar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o‘z
rivojiga ega bo‘ldi. Islom dini - Arabiston yarim oroli dorasidan chiqib, taraqqiy etgan jahon
diniga aylandi. Islomning din sifatida shakllanib, rivojlanishi aynan shu davrlarga to‘g‘ri keladi.
Albatta, bunga turli mintaqalardagi jarayonlar o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Xususan,
Movarounnahrning islom madaniyati va fanning algebra, astronomiya, falsafa, tarix, hadis,
kalom va boshqa sohalariga ko‘rsatgan ta’siri juda kattadir. Ayniqsa fiqh ilmi sohasida
Movarounnahrning tutgan o‘rni beqiyosdir. Umuman olganda islom huquqshunosligi (fiqh)
o‘ziga xos rivojlanish tarixiga ega.
Fiqh - g‘arbda Islamic Law, Muslim Law, Muhammadan Jurisprudence, Le Droit
Musulman, Islamische Gesetz kabi nomlar bilan yuritiladi. Dunyoda amaldagi huquq
normalaridan farqli o‘laroq, fiqh o‘z ichiga ibodat masalalarini ham qamrab oladi. Buni Tavrot
kitobining ibodat masalalarini jamlab olgan Talmudga qiyoslash mumkin. Fiqh - qadimdan
mavjud huquqiy normalarni ibodat va muomala masalalari bilan mushtarak holda ma’lum
tartibga solingan huquqiy tizimdir.
Lug‘atda:«al-fiqh» kalimasi -« anglamoq, tushunmoq» kabi ma’nolarni beradi.
Istilohda: «al-fiqh» - «Islom huquqi» deb yuritiladi.
Fiqh zamonaviy fanlar asosida hozirgacha chuqur o‘rganilmagan bo‘lib, mutaxassis
olimlar oldiga katta muammolarni qo‘yib kelmoqda.
Fiqh - odatda «furu‘ al-fiqh» (so‘zma-so‘z: «fiqh tarmoqlari») shariatni konkret sohalarga
tadbiq qilishdan va «usul al-fiqh» (so‘zma-so‘z: «fiqh asoslari») shariat xukm oladigan
manbalarni ishlab chiqishdan iborat bo‘ladi. Tarixiy tadrijga ko‘ra «al-fiqh» - usul al-fiqhdan
avval paydo bo‘lgan. Fiqh ilmining tadrijiy rivojini mutaxassis olimlar tomonidan bir necha
davrlarga taqsim etilgan. Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: |