Reja: Dinshunoslik fanining maqsad va vazifalari

1)Urug’-qabila dinlari – totemistik, animistik tasavvurlarga asoslangan, o’z urug’idan chiqqan sehrgar, shomon yoki qabila boshliqlariga sig’inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib ketgan bo’lib, hozirda Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba’zi qabilalarda saqlanib qolgan.
2) Millat dinlari – ma’lum millatga xos bo’lib, boshqa millat vakillarini o’ziga qabul qilmaydigan dinlar ularga yahudiylik, hunduiylik, konfustiychilik va daostizm (xitoy), sintoizm (yapon) kiradi.
3) Jahon dinlari – dunyoda eng ko’p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan qat’iy nazar unga e’tiqod qilishlari mumkin bo’lgan dinlar. Unga buddaviylik, xristianlik va islom dinlari kiradi.

Dinlar o’z ta’limotlariga ko’ra monoteistik – yakkaxudolik (yahudiylik va islom) va politeistik – ko’pxudolik (hinduiylik, konfustiychilik, xristianlik) dinlariga bo’linadi.

3.Diniy ongning shakllanishida asosiy omillar - ibtidoiy odamning tabiat injiqliklari oldida ojizligi va undagi qo’rquv, bilimning etishmasligi va boshqalar shunga olib keldiki uning ongida hayoliy-fantastik tasavvurlar paydo bo’la boshladi. Qabiladagi ijtimoiy munosabatlarning chuqurlashuvi, mehnat taqsimotining vujudga kelishi, ov qurollari va mehnat qurollarining takomillashuvi, inson ongining amaliyot bilan bog’liq holda o’sib borishi ibtidoiy diniy tasavvurlarning yanada rivojlanishiga va mustahkamlanishiga hamda diniy g’oyalarning vujudga kelishiga olib keldi. Ushbu diniy g’oyalardan eng birinchilaridan biri dafn etish marosimidir. Ibtidoiy odam o’z qarindoshlarini ko’mishda maxsus marosimlar, ma’lum tayyorgarlik udumlariga amal qilishgan, ular jasadni bo’yoqlar bilan bo’yab, uning oldiga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-ziynatlari, mehnat va ov qurollari qo’yar edi. Bular ibtidoiy odamlarda oxirat mavjudligi haqidagi ibtidoiy tasavvurlar mavjudligidan dalolat beradi. Ibtidoiy g’oyalarning yana biri ov qilish marosimidir. Ibtidoiy odamlar qoyatosh devorlariga turli hayvonlar rasmini chizib, ov baroridan kelishi uchun ular bilan g’ayritabiiy tarzda aloqa bog’lashga intilganlar. Shu bilan birga ular ajdodlarining ruhlari hayvonning hulq-atvoriga ta’sir o’tkazishda katta yordam beradi degan tasavvurlari mavjud bo’lgan. Bu tasavvurlar keyinchalik tiriklar bilan marhumlar o’rtasida aloqa bog’lovchi vositachilar – sehrgarlar, shamanlar, folbinlar va h.k. faoliyatlarning vujudga kelishiga sabab bo’ldi.

Yuqoridagi diniy tasavvurlarning mavjudligi keyinchalik quyidagi ibtidoiy din shakllarining vujudga kelishiga olib keldi. Bular:

1)Totemizm. «O totem» so’zi – Shimoliy Amerikada yashovchi «Ojibva» qabilasi tilida «uning urug’i» ma’nosini anglatadi. Uning mohiyati «odamlarning hayvonot yoki o’simlikning ma’lum bir turlariga qarindoshlik aloqalari bor» deb e’tiqod qilishdir. Qabila vakillari o’zlarining totemlari ma’lum bir hayvon yoki o’simlikdan kelib chiqqan deb bilishgan. Urug’chilik jamiyatining shakllanishi jarayonida totemizmning ahamiyati katta bo’lgan. Totemizm ta’sirida paydo bo’lgan urf-odat va me’yorlar asrlar davomida qat’iy qo’llanilib kelingan. Totemizm rivojlana borib unda yangi o’zgarishlar sodir bo’la boshladi, ya’ni birinchidan ajdodlar ruhlariga va ilohiy kuchlarga ishonchni kuchayishi kuzatildi, ikkinchidan totemni ozuqa sifatida iste’mol qilishni ta’qiqlash tizimi ya’ni – «tabu» paydo bo’ldi. Faqatgina diniy marosimlarda yoki qabila boshliqlariga totemni eyishga ruxsat etilgan. Totemizmning asoratlari hozirgi kungacha ayrim xalqlar urf-odatlari va marosimlarida saqlanib qolgan. Masalan, Hindistonda sigir va boshqa yovvoyi hayvonlar, Avstraliyada kenguru, Qirg’izlarda oq bug’u afsonaviy baxt keltiruvchi hayvon sifatida ulug’lanadi.
2)Animizm (lotincha – anima – ruh, jon). Animizm ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ruhlantirish, hayvon va o’simliklarda, jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi dastlabki din shakllaridan biridir. Ilk animistik tasavvurlar o’tmishda oilaviy jamoalarning shakllanishigacha vujudga kelgan. Diniy tizim sifatida keyinroq shakllangan.

Animistik tasavvurlar totemizmga nisbatan kengligi va umumiy xarakterga egaligi bilan farqlanadi. Animistik qarashlar barchaga barobar va tushunarli bo’lgan. Animistik tasavvurlar hozirgi dinlarning asosiy aqidaviy qismini tashkil etadi. Barcha dinlarda ruh mavjudligi xususida ta’limot mavjud.

3)Fetishizm. Franstuzcha fetish so’zi sehrli narsa, tumor, but, sanam ma’nolarini anglatadi. Feteshizm narsalarni g’ayritabiiy deb ishonish va ularga sig’inishni anglatadi. Fetish bo’lib, tosh, tayoq, moddiy buyumlar bo’lishi mumkin, ya’ni fetishizm jonsiz jismlarga sig’inishdir. Fetishizmning rivojlanishi yog’och, loy va boshqa narsalardan yasalgan buyumlar ya’ni hunarmandchilikni vujudga kelishi bilan bog’liqdir. Ibtidoiy odamlar butlar va tumorlarda g’ayritabiiy ilohiy qudratning timsolini ko’rsatganlar. Hozirgi kunda ham uning asoratlari mavjud bo’lib, ularga sedana, tasbeh, munchoq, qalampirmunchoq, isiriq, ko’ztikan, piyoz, sarimsoq, qora murch, daraxtlardan: yong’oq, anjir, jiyda, archa va boshqalar tabarruklashtirilgan, muqaddas sanaladi. Fetishizm unsurlari barcha dinlarda hozirgacha yashab keladi.
Butlar va tumorlarda jamoalar g’ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratning timsolini ko’rganlar. Bunday fetishga odatda afsungarlar, shamanlar ega bo’lib, ular afsungarlik usullariga ibnoan bunday buyumlarga ta’sir ko’rsatganlar. Ibtidoiy odamlarning dastlabki diniy taassurotlari umumiy majmuasining shakllanish jarayonida fetishizm yakunlovchi bosqich bo’lib qoldi. Haqiqatda, ajdodlarni va tabiatni jonlantirish bilan bog’liq bo’lgan animizm, turli totemlar hamda o’lib ketgan ajdodlar shaxsiga bog’liq totemizm orqali ibtidoiy odamlar ongida real buyumlar bilan birga ilohiy va illyuziya dunyosi borligi haqidagi tushuncha paydo bo’ldi. Natijada ularning ongida zamonaviy fikr yuritish qobiliyati mustahkamlandi va nihoyat fetishlarning paydo bo’lishi shuni ko’rsatadiki, afsonaviy qudrat faqatgina vaqt va bo’shliqda ko’chib yurish xususiyatiga ega bo’lib qolmasdan, balki voqeiylik dunyosidagi buyumlarda ham bo’lishi mumkin. Shunday qilib, urug’chilik jamiyatining tashkil topish jarayonida ibtidoiy odamlarning ongida dastlabki diniy ko’rinishlarning keng, aniq, tartibli majmuasi ishlab chiqildi. Buning ma’nosi shuni anglatadiki, diniy tasavvurlar odam hayotining bo’linmas, hattoki asosiy qismi bo’lib qoldi. Jamiyat va tabiat qonunlarini, albatta, o’sha dunyo kuchlari boshqaradi. Shuning uchun jamoa yaxshi yashayman desa, ozuqalar bilan ta’minlangan, kimningdir tomonidan himoyalangan bo’lishni istasa, birinchi vazifasi u o’sha g’ayritabiiy kuchlarni juda ham hurmat qilishi kerak edi. Dunyo haqidagi bu tasavvurlar vaqt o’tishi bilan takomillashib bordi v insoniyat hayotida uzoq vaqt mobaynida o’z ta’sirini o’tkazib keldi.