Reja: Dastur loyihasi haqida

fanining o‘ziga hos metodologiyasi esa qanday?
Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil - avvalam bor, ilmiy-
metodologik fandir. Bu fan ob’ekt, xodisa va jarayonlarni yahlit 
holatda o‘rganish maqsadida turli usullarni o‘zida qamrab oladi. Bu 
usullar majmuasi birorbir murakkab ob’ekt, xodisa yoki jarayonning 
husususiyatlari, tarkibiy qismlari va funksiyalarini o‘rganib olishga 
imkon beradi. Natijada o‘sha ob’ekt, xodisa yoki jarayon tizim 
ko‘rinishiga keltirilib, o‘ning ichki elementlari orasidagi 
munosabatlari, uning tashqi muhit bilan munosabati, 
elementlarining muayyan tuzilma asosida bog‘liqligi va muayan 
maqsad sari intilishi tushuntirib beriladi. Tizimli tahlil usuli har 
qanday maqsad sari intiluvchi ob’ekt, xodisa yoki jarayonni yahlit 
holatda ko‘rishni majburlaydi. Tizimli tahlilda ob’ekt va xodisalarni 
yahlit holatda ko‘rish hususiy holatda ko‘rishdan ustun turadi. 
Demak, tizimli tahlilda fikr soddalikdan murakkablikga emas, 
balki murakkablikdan soddalikka, yahlitlikdan tarkibiylikka, 
tizimdan elementlar sari qarab yuradi. 
Demak, muayyan murakkab ob’ekt, xodisa yoki jarayonni tizimli 
tahlil qilish deganda, uni yahlit holatda, ya’ni tizim sifatida 
namoyon qilib, hususiyatlarini o‘rganish tushuniladi. Bunda 
tizimning holati va hususiyatlarini o‘rganiladi va buning natijasida 
uning o‘z ideal holatidan og‘ishganligi sabablari aniqlanadi. So‘ng, 

---

o‘sha sabablarni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar 
ko‘rinishidagi yechimlar tavsiya etiladi.
Tizimli tahlil intuitiv qaror qabul qilishlarda qo‘llanilmaydi va 
ko‘pincha muammoni har-tomonlama o‘rganish, hisob-kitoblarni 
amalga oshirish va modellashtirish yordamida qarorlar qabul qilish 
jarayonlarida qo‘llaniladi. Tizim qanchalik katta va murakkab bo‘lsa, 
tizimli tahlil shunchalik muhim va kerakli tadqiqot instrumenti 
bo‘ladi.
Ob’ekt, xodisa yoki jarayonlarning tizimli tadqiq qilish 
ko‘pholatlarda tuzilmaviy va funksional tadqiqotlar ko‘rinishida 
amalga oshiriladi, ya’ni har qanday tizim ichkaridan yoki 
tashqaridan o‘rganiladi. Agar tizim tashqaridan o‘rganilsa, 
tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasi yoki tizimning 
funksiyalari ko‘rib chiqiladi, ya’ni bu erda funksional yondashuv 
qo‘llaniladi. Tizimning funksiyasi nima deganda uning nima uchun 
kerakligi tushuniladi. 
Funksional yondashuvda tizim harakatining maqsadi aniqlanadi 
va shu maqsadga erishishda tizim hususiyatlaridan qanday 
foydalanilishi ko‘rsatiladi. Qisqacha qilib aytganda “Tizim maqsadi 
nima va unga erishish uchun nima qilish kerak?” degan savolga 
javob izlanadi. 
Agar tizim ichkaridan o‘rganilsa, tizimning tuzilmasi, tarkibiy 
qismlari va ular orasidagi o‘zaro aloqalar ko‘rib chiqiladi, ya’ni bu – 
tuzilmaviy yondashuvni qo‘llash jarayonidir. Funksiyalardan holi 
tuzilma yo‘q bo‘lganligi kabi, tuzilmadan holi funksiyalar ham 
bo‘lmaydi, ya’ni ikkalasi bir-biri bilan doimo uzviy bog‘liq bo‘ladi va 
ularni ajratib bo‘lmaydi. Tuzilmaviy yondashuv tizimning qanday 
tuzilganligi, qanday qismlardan tarkib topganligi va ular qanday 
bog‘liqligini o‘rganishda qo‘llaniladi. Tuzilmaviy yondashuv ikkita 
bosqichdan iborat bo‘ladi: boshida tizimning barcha muhim qismlari 

---

aniqlanadi va ular elementlar sifatida namoyon qilinadi; keyin