Reja: Dastur loyihasi haqida

tizimning tuzilmasi aniqlanadi. Qisqacha qilib aytganda “Tizim - bu 
nima va qanday tuzilgan?” degan savolga javob izlanadi. 
Tashqi muhitdagi o‘zgarishlar yangi muammolar va maqsadlarga 
olib keladi, bu esa o‘z navbatida tizim funksiyalarining va buning 
oqibatida uning tuzilmasining ham o‘zgarishiga olib keladi. Shu 
bilan birga, agar tuzilmaning salohiyati yuqori, ammo qo‘yilgan 
maqsadlar bunga mos bo‘lmasa, maqsadlar va funksiyalar mos 
ravishda to‘g‘rilanadi. Ma’lumki, tuzilmaviy va funksional 
yondashuvlar tizimning dekompozitsiyasini amalga oshirishda 
qo‘llaniladi.
Tizimli yondashuv tizimning kompozitsiyasini amalga oshirishda 
qo‘llaniladi. Ushbu yondashuv qo‘llanilganda tizim yahlit holatda 
bo‘lganligi faraz qilinib uning hususiyatlari o‘rganiladi. Tizimli 
yondashuvdan oldin tuzilmaviy va funksional yondashuvlar amalga 
oshirilgan bo‘lishi shart. Tizimli yondashuvni tor ma’noda 
tuzilmaviy va funksional yondashuvlar sintezi sifatida ko‘rsa bo‘ladi. 
Keng ma’noda tizimli yondashuv, bundan tashqari, tizim 
ishlashining samaradorligini o‘rganishni, ya’ni texnik-iqtisodiy 
yondashuvni ham o‘zida qamrab oladi. Dinamik yondashuv tizim 
elementlari va uning quyi tizimlarining dinamik modellarini ishlab 
chiqish va shu asosda tizimning dinamik hususiyatlari haqida 
xulosalar chiqarishga qaratilgan. Tizimning dinamikasi deganda 
uning holati, tuzilmasi, funksiyalari, ishlashi samaradorligining vaqt 
o‘tishi bilan o‘zgarib borishi tushuniladi. Tizimning dinamik 
o‘zgarishini klassik (orqaga qayta oladigan) va noklassik (orqaga 
qayta olmas, evolyusion) dinamik o‘zgarish turlariga tasniflasa 
bo‘ladi. Biologik va ijtimoiy tizimlar, vaqt o‘tishi sari, albatta, 
evolyusion va orqaga qaytmas tarzda o‘zgarishadi.
SODDA VA MURAKKAB TIZIMLAR. Tizim - bu elementlardan 
tashkil topgan ob’ekt. Ushbu ta’rif umumiy bo‘lib ham sodda, ham 

---

murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi. Masalan, rangli qalamlar 
to‘plami – bu sodda tizim, chunki bu to‘plam maqsadga intilmaydi. 
Uning maqsadi ichkaridan emas, balki tashqaridan belgilanadi: rasm 
chizish tashqi muhitda maqsad qilib olinadi, ya’ni qalamlar to‘plami 
aslida tashqaridagi ob’ekt uchun vosita (instrument) sifatida xizmat 
qiladi. Boshqacha qilib aytganda, “maqsad ob’ekt ichida 
dasturlanmagan”. Murakkab tizim – bog‘langan elementlardan 
tashkil topgan va maqsadga intilayotgan ob’ektdir. Bu ta’rif faqat 
murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi. Masalan, Toshkent davlat 
yuridik universiteti oliy ma’lumotli yuridik kadrlarni tayyorlash 
tizimi sifatida quyidagi bir biri bilan bog‘liq bo‘lgan va ierarxik 
tuzilma orqali bog‘langan elementlardan tashkil topgan: rektor, 
prorektorlar, kafedralar, talabalar va h.k. Bu tizim quyidagi 
maqsadga intiladi - yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, ya’ni, 
boshqacha qilib aytganda, “ob’ekt miqyosida maqsad dasturlangan”. 
Har qanday murakkab tizim quyidagi to‘rtta tushuncha orqali 
ifodalanadi: sub’ekt, ob’ekt, muammo (masala) va tezaurus. Sub’ekt 
deb ob’ektning iste’molchisiga aytiladi. 
Agar sub’ekt va ob’ekt ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va 
uning tashqi muhiti umuman inobatga olinmasa, bunday tizim 
yopiq tizim deyiladi. Agar tashqi muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va 
bu hol inobatga olinsa, u holda ochiq tizim haqida so‘z gapirsa 
bo‘ladi.
Ob’ekt – bir-biri bilan tuzilma orqali bog‘liq bo‘lgan va sub’ektga 
naf keltirishga mo‘ljallangan qo‘yi ob’ektlar, qismlar to‘plami. 
Masalan, avtomobil va xaydovchi tizimida avtomobil ob’ekt bo‘lib 
xizmat qiladi. Universitetning o‘zi – ob’ekt, jamiyat esa - sub’ekt. 
O‘zbek tilining so‘zlari majmuasi – ob’ekt, o‘zbek tilida so‘zlashuvchi 
jamiyat esa - sub’ekt. Yoshlar orasidagi jinoyatlar bilan kurashish 
tizimida ob’ekt sifatida quyidagi bir necha organlar majmuasi 
ko‘rilishi mumkin: prokuratura, ichki ishlar, mehnat va aholini 

---

ijtimoiy muhofaza qilish, o‘zini-o‘zi boshqarish, “Kamolot” yoshlar 
ijtimoiy harakati organlari.
Muammo (masala) – sub’ektning ob’ektga nisbatan mulohaza 
ko‘rinishida bildirilgan tanqidiy munosabati. Masalan, sub’ekt ob’ekt 
tomonidan keltirilayotgan naf bilan qoniqmaydigan bo‘lsa, ob’ektga 
nisbatan tanqidiy munosabat bildiradi, ya’ni ob’ekt bilan bog‘liq 
bo‘lgan muammoni ko‘taradi. 
Tezaurus – quyi ob’ektlar, sub’ekt va ob’ekt orasidagi 
munosabatlarni maxsus belgilar bilan ifodalash va ular yordamida 
muammoni yechish maqsadida qo‘llanadigan til. Masalan, bu – 
matematik, lingvistik yoki dasturlash tili bo‘lishi mumkin. Murakkab 
tizim – bu shunday ob’ektki, u quyidagi uchta universal 
hususiyatlardan iborat bo‘ladi: 
-ob’ektning yahlitligi (elementlarning integrallashganligi); 
-elementlarning bir-biri bilan tuzilma shaklida bog‘liqligi;
-ob’ektning maqsadga intilishi (ya’ni ob’ektda maqsad sari intilish 
hususiyati mavjud). 
Yuqorida keltirilgan ta’rif ushbu darslikda o‘rganiladigan 
murakkab tizim tushunchasining to‘liq ta’rifi hisoblanadi. E’tibor 
bergan bo‘lsangiz, bundan avvalgi ta’rifda tizimning yaxlitlilik 
xususiyati keltirilmagan edi. Yahlitlik (integrallashganlik) 
hususiyati. Murakkab tizimning birorta elementini ajratib bo‘lmaydi. 
Demak, murakkab tizimga nisbatan hususiy tahlil emas, balki 
tizimli tahlilni amalga oshirish kerak, ya’ni har bir elementni 
tizimdan ajratmagan holda tahlil qilish lozim. Tizimdan ajralgan 
element o‘zining muhim hususiyatlarini yo‘qotadi, tizim doirasida 
esa u o‘z hususiyatlarini saqlaydi. Bunga sabab, o‘sha elementning 
boshqa elementlar bilan bog‘liqligidir. 

---

Bog‘liqlik (kommunikativlik) hususiyati. Murakkab tizimdagi 
elementlar bir biri bilan har hil munosabatlarda bo‘lishadi. Agar 
ba’zi elementlar alohida bo‘lib qolib, ularning boshqa elementlar 
bilan bog‘liqligi aniqlanmasa, tizim haqidagi ma’lumot to‘liq 
bo‘lmaydi. Agar har bir elementning boshqa elementlar bilan 
bog‘liqligi to‘g‘risidagi ma’lumot to‘liq aniqlansa, u holda tizim 
deterministik deb nomlanadi. Deterministik tizimlar ko‘pincha 
mexanika va matematika sohasida uchraydi. Ijtimoiy tizimlar esa 
deterministik bo‘lmaydi. Murakkab tizimdagi elementlar bir biriga 
nisbatan ierarxik yoki boshqacha holda joylashgan bo‘ladi. Qaysidir 
elementlar tizimning yuqori pog‘onasida joylashgan bo‘lsa, 
boshqalari – quyi yoki parallel pog‘onada joylashgan bo‘ladi. 
Maqsadga intilish hususiyati. Har qanday murakkab tizim 
maqsadga intilgan bo‘ladi. Maqsadga intilish tizim ichida 
dasturlangan bo‘ladi. Murakkab tizim avtonom ravishda ishlay oladi 
va muayan maqsadga intiladi. Agar tizim maqsadga intilmasa, 
demak u murakkab tizim emas, aksincha, sodda tizim.
Murakkab tizimda qaror qabul qiluvchi yoki boshqaruvchi quyi 
tizim yoki gomeostazis hususiyati mavjud bo‘ladi. Murakkab tizim 
qarorlar qabul qilish mexanizmi orqali yoki avtomatik tarzda yoki 
muvozanatga tortuvchi kuch yordamida boshqarilishi mumkin. 
Avtomatik tarzda boshqariladigan murakkab tizimlar kibernetik 
tizimlar bo‘lib, kibernetika tomonidan o‘rganiladi va mazkur darslik 
doirasida ko‘rilmaydi.