Reja Atom, molekula va ularning xossalari to’g’risida umumiy tushunchalar

Molekulalararo ta’sir kuchlari.
Moddaning agregat holatlari:
Modda molekulalari (atomlari) orasida o’zaro ta’sir kuchlari mavjud bo’lib, bu kuchlar molekulalararo masofaga bog’liq. Bir-biridan uzoq masofalarda ular o’zaro tortishishadi, yaqin masofalarda esa itarishishadi. O’z tabiatiga ko’ra, bu kuchlar elektromagnit ta’sirdan iborat bo’lib, ularning kattaligi moddaning agregat holati bilan bog’liq. Modda molekulalari orasidagi ta’sir kuchlarining masofaga bog’liq ravishda o’zgarishi 4-rasmda keltirilgan. Bu rasmdan ko’rinadiki, molekulalar orasidagi masofaning ortishi bilan o’zaro itarilish kuchlari kamayib, tortishish kuchlari ortar ekan va ma’lum bir r0 masofada har ikkala kuchlar tenglashib, bir-birini muvozanatlaydi. Bu masofa moddaning agregat holatiga bog’liq.
4-rasm
Moddaning molekula va atomlari to’xtovsiz issiqlik harakatida bo’ladilar va shuning uchun ma’lum kinetik energiyaga ega. Ular o’zaro ta’sirlashgan-liklari tufayli ma’lum potensial energiyaga ham ega. Moddaning agregat holatlari esa ana shu o’rtacha kinetik va potensial energiyalarning o’zaro nisbatiga bog’liq.
Agar molekulalarning (atomlarning) natijaviy kinetik energiyasi ularning potensial energiyasidan son qiymati jihatidan bir necha barobar katta (Ekin>>Epot) bo’lsa, modda gaz holatda, kichik bo’lsa (Ekin) modda qattiq holatda, ularning qiymati o’zaro bir-biriga yaqin bo’lsa (Ekin~Epot) suyuq holatda bo’ladi.
SHunday qilib, gaz holatda modda molekulalarining issiqlik-kinetik energiyasi molekulalararo ta’sir-potensial energiyasidan juda katta bo’lganligi tufayli ular xaotik harakatda bo’ladi. SHuning uchun ham gaz solingan idishning shakli va hajmi qanday bo’lishidan qat’iy nazar hamma qismlarni to’ldiradi. Gaz molekulalari to’xtovsiz issiqlik harakati davomida o’zaro to’qna-shib, o’z harakat yo’nalishlarini o’zgartirib turganligi tufayli, ularning harakat traektoriyalari uzliksiz siniq chiziqlardan iborat bo’ladi (5-rasm).
5-rasm
Modda qattiq (kristall) holatda bo’lganda ularning zarralari-molekula, atomlari orasidagi ta’sir potensial energiyasi kinetik energiyadan katta bo’lganligi uchun ular o’z hajmi va shaklini saqlaydi. Faqatgina uning zarralari kristall panjara tugunlarida joylashib, muvozanat holat atrofida juda kichik amplitudali tebranma harakatda bo’ladi. Bunday tebranma harakat amplitudasi va harakat yo’nalishi vaqt o’tishi bilan juda sekin o’zgarib turadi (6-rasm).
6-rasm
Suyuq holatdagi moddalarda modda zarralarining kinetik va potensial energiyalari o’zaro bir-biriga son jihatdan teng bo’lganliklari tufayli ular muvozanat holat atrofida tebranma va aylanma harakat qilish bilan birgalikda bir muvozanat holatdan ikkinchi muvozanat holatga ko’chib ham turadi. SHuning uchun ham suyuqliklar o’z hajmlarini saqlasalar ham, o’z shakliga ega bo’lmaydilar. Suyuqlik zarralarining harakat qoununiyatlari gaz va qattiq jism zarralari harakat qonuniyatlari oralig’ida bo’ladi. O’z xossalariga ko’ra suyuqliklar qaynash temperaturasiga yaqin temperaturalarda gazlarga yaqin bo’lsa, muzlash temperaturalariga yaqin temperaturalarda qattiq jismlarga yaqindir.
Shunday qilib, moddaning agregat holati moddani tashkil etuvchi zarralarning kinetik va potensial energiyasi bilan aniqlanadi.