Reja: Asosiy vositalar hisobining ahamiyati va vazifalari

To‘g‘ri chiziqli usul asosiy vositani foydali ishlatishning butun davri mobaynida ekirishning doimiy summalarini hisoblab yozishdan iborat.

Kamayib boruvchi qoldik usuli bo‘yicha muntazam hisoblab yozilayotgan summalar foydali ishlatish muddati davomida kamayadi.

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblab yozish usuliga binoan amortizatsiya miqdori faqat asosiy vositaqancha marta ishlatilishiga yokiqancha mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganiga bog‘lik bo‘ladi.

Yillar yig‘indisi usuli (Kumulyativ usul)da amortizatsiya summasi hisoblashish koeffitsientining maxraji bo‘lgan ob’ektning xizmat muddati yigindisi bilan aniqlanadi. Bu koffitsientning suratida ob’ektning xizmat muddati oxirigacha koladigan yillar soni teskari tartibda ko‘rsatiladi. Amortizatsiyani hisoblashishda uning tugatilishqiymatiga e’tibor berish lozim. Agar boshqa summani ishonchli tarzda Hisob-kitobqilish mumkin bulmasa, asosiy Yositaningqoldikqiymati nolga teng bo‘ladi.

To‘g‘ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblashish. To‘g‘ri chizikli usul deb tugatilganqiymati ayrilgan asosiy vositalar ob’ektiqiymatini davrlar bo‘yicha foydalanish muddati davomida teng nisbatda hisoblashish usuliga aytiladi. Amortizatsiya summasi amortizatsiyalanayotganqiymatni (tugatishqiymati ayrilgan ob’ektning dastlabkiqiymatini)ko‘zda tutilgan foydalanish davrlari soniga bo‘lish yuli bilan topiladi:

Yillik amortizatsiya summasi q (dastlabkiqiymati-tugatishqiymati) /xizmatqilish muddati.

Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida asosiy vositaga eskirish xisoblash bo‘yichaquyidagi ma’lumotlar mavjud;

• 
  Asosiy vositaning balansqiymati - 5000 ming sum;
  
• 
  Tugatilishqiymati - 200 ming sum;
  
• 
  Xizmat muddati - 5 yil.
  

Yillik amortizatsiya summasi q (5000-200)/5q 960 ming sum.

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashish jadvali

Iillar	Balansqiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg‘arilgan amortizatsiya	Koldiqqiymati
1-yil	5000000	960000	960000	4040000
2-yil	5000000	960000	1920000	3080000
3-yil	5000000	960000	2880000	2120000
4-yil	5000000	960000	3840000	1160000
5-yil	5000000	960000	4800000	200000

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashishda uning summasi foydalangan muddati davomida bir xil bo‘ladi, jamg‘arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi,qoldiqqiymati esa, baholangan tugatishqiymatiga yetguncha bir tekisda kamayib boradi.

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish. Bajarilgan ish hajmiga nisbatan amortizatsiyani hisoblashish usuli asosiy vositalarning xar hisobot yil bajargan ishining hiobigas asoslangan. Mazkur usul bilan eskirishning xar shqiymatini hisoblashish uchun jami foydalanish muddati davomida umumiy baholangan ni chiqarishni hamda xar bir aniq yildagi ishlab chiqarishni oldindan aniqlash lozim. Ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlangan soatlar miqdori va hokazo olinishi mumkin. Korxonada shu davr mobaynida 4800000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1-yilda - 800000, 2-yilda - 1200000, 3-yilda - 1000000, 4-yilda - 800000, 5-yilda - 1000000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Mahsulot birligiga ketgan amortizatsiya xarajat.quyidagiga teng:

(500000-200000)/4800000q0,1 xar bir so‘mlik mahsulot uchun

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish jadvali

Iillar	Balansqiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Iillik amortizatsi ya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	qoldikqiymati
1-yil	500000	800000	80000	80000	420000
2-yil	500000	1200000	120000	200000	300000
3-yil	500000	1000000	100000	300000	200000
4-yil	500000	800000	80000	380000	120000
5-yil	500000	1000000	100000	480000	200000

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish usuli ob’ektlardan foydalanish muddati, ularning to‘zilish xususiyatlari bilan cheklangan hamda mazkur akti ning xo‘jalik faoliyati hajmi yilma-yil o‘zgargan xollardaqo‘llaniladi.

Jadallashtirilgan (tezkor) usullar. Koldiqli kamayish hamda kumulyativ usul tezkor usullar bo‘lib hisoblanadi. Tezkor usullar mohiyati shundaki, asosiy vositalarga foydalana boshlaganda hisoblangan amortizatsiya summasi ob’ekt xizmat muddati yakunida hisoblangan amortizatsiya summasidan ancha yuqori bo‘ladi. Ishlab chiqarishga jalbqilinngan asosiy vositalarning ko‘pgina turlari foydalanishning dastlabki yilida ancha samarali xizmatqilishi hamda yukori ishlab chiqarish xususiyatiga egaligidan kelib chiqib, bu usuldan foydalaniladi. Bu esa, agar ularning foydaliligi va ishlab chiqarish xususiyati keyingi yillarda ancha yuqori bo‘lsa, u holda asosiy vositalardan foydalanib boshlaganda eskirishning kattaqismini hisobdan chiqarish amalga oshiriladigan 1 foizlikqoidasiga javob beradi. Tezkor usullar, xususan, texnologiyalar takomillashtirilishi tufayli ko‘p turdagi uskunalar o‘zqiymatini yukotishi (ma’naviy eskirishi) ham tushuntiriladiYangi kashfiyotlar va materiallar ilgari xaridqilingan uskunaning ma’naviy eskirishiga olib keladi va uni jismoniy eskirishdan ancha oldinrok almasht zaruratini yuzaga keltiradi. Har yili amortizatsiyaning keskin o‘zgarishi asosiy vositalarning koldikqiymatida ham o‘z aksini topadi. To‘g‘ri chizikli usulda esaqoldikqiymat miqdori tezkor usullardagiqoldikqiymatga nisbatan xar doim ancha yukori bo‘ladi.Asosiy vositalarning xar «il turlariga amortizatsiyaning turli usullariqo‘llanilishiga ruxsat etilganligini, Biroq bunda bir turdagi asosiy vosita uchun faqatgina bita usulqullanilishi mumkinligini nazarda tutish lozim. Soliqda tortish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga binoan amortizatsiya me’yorlariqo‘llaniliishi lozim. Korxonaning hisob siyosatiga ko‘ra hisoblangan amortizatsiya bilan Soliq kodeksiga muvofiq hisoblanadigan amortizatsiya o‘rtasidagi farq vaqtinchalik faqk deyiladiMisol. «Bobur» kompaniyasida faoliyatning dastlabki yilida soliq tulangungaqadar bo‘lgan foyda 250 ming sumni tashkil etgan. Bunda hisob foydasi va soliqda tortilgan foyda o‘rtasida farq mavjud, hisob siyosatiga muvofiq ishlab chiqarish usulida xisoblangan amortizatsiya 130 ming sumni, soliqda tortish maksadlari uchun amortizatsiya esa to‘gri chizikli usulda)- 100 ming sumni tashkil kilganligidan yuzaga keladi. Bu aynan vaqtinchalik fark bulib, soliqqa tortiladigan foyda uni xisobga olganda 25 0000q( 13 0000-100000)q280000 sumga teng. Foyda solig‘ining 20%lik stavkasi bo‘yicha xisoblangan foyda solig‘i (250000*20%)q50000 sumni tashkil etadi, lekin byudjetga (280000*20%)q56000 sum to‘lash kerak bo‘ladi, bu ikki miqdor o‘rtasidagi fark vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati unaytirilgan foyda solig‘i hisoblanadi va u kaysi hisobot davrida so‘ndirilishiga karab bog‘lik ravishda 0950 yoki 3210-hisobvaraqlarida aks ettiriladi.

Ushbu muomalalar bo‘yichaquyidagicha provodkalar beriladi:

D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar» - 50000 sum

D-t 0950, 3210-«Vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati o‘zaytirilgan daromad solig‘i» - 6000 so‘m

K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha byudjetgaqarzlar» - 56000 sum.

Korxonaning hisob siyosatiga muvofiq hisoblangan amortizatsiya Soliq Kodeksi bo‘yicha shortizatsiyadan yukori bo‘lgan xolatda mazkur fark summasiga soliq bo‘yicha muddati o‘zay­tirilganqarz yuzaga keladi. Yukorida keltirilgan misolning aksini kurib chiqamiz, bunda Kisob foydasi 280000 sumni, soliqqa tortiladigan foyda esa - 250000 sumni tashkil kilgan.

Buxgalteriya yozuviquyidagicha bo‘ladi:

D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar» - 56000 sum

K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha byudjetgaqarzlar» - 50000 sum

K-t 6250, 7250-«Soliqlarga oid vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati o‘zaytirilgan majburiyatlar» - 6000 sum.

qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblashish. Kamayib boruvchiqoldik usuli aktivdan foydalanish muddatida amortizatsiya summasining doimo kamayib borishini ifodalaydi. Ushbu usulda eskirish me’yori asosiy vositalarningqoldiqqiymatiga ko‘paytiriladi. Odatda, bu usulda amortizatsiya me’yori ikki hissa kilib olinadi.