Reja: Asosiy vositalar hisobining ahamiyati va vazifalari

4. Asosiy vositalar harakatini hisobga olish

Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobida hisobga olish uchun quyidagi hisob varaqlar ochilgan:

0110-«Yer»;

0111-«Erni obodonlashtirish»;

0112-«Moliyaviy lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositala o‘zlashtirish»;

0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar»;

0130-«Mashina va jixozlar»;

0140-«Mebel va ofis jixozlari»;

0150-«Kompyuter jixozlari va hisoblashish texnikasi»;

0160-«Transport vositalari»;

0170-«Ish hayvonlari va maxsuldor xayvonlar»;

0180-«Ko‘p yillik ekinlar»;

0190-«Boshqa asosiy vositalar»;

0199-«Konservatsiyaqilingan asosiy vositalar».

Ushbu hisobvaraqlar aktiv bulib, ularning debet tomonidagi saldo korxoda mavjud asosiy vositalarning dastlabkiqiymatini aks ettiradi. Asosiy vo ob’ektlarining ko‘payishi hisobvaraqlarning debet tomonida, kamayishi esa kredit tomonida aks ettiriladi.

Asosiy vositalarning kirim qilinishi quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi:

• 
  Korxona tomonidan yaratilishi;
  
• 
  Boshqa korxonalardan sotib olish;
  
• 
  Tekinga olish;
  
• 
  Asosiy vositalarni muassislar tomonidan korxonaning ustav kapita
  
• 
  ularning ulushi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritish.
  

Asosiy vositalar korxonagaqabul kilinayotganda maxsus tuzilgan komi tomonidan asosiy vositalarniqabulqilish-topshirish dalolatnomasini tuzish rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnomada asosiy vositalarning dastlabki bahosi, eskn summasi,qabul kilinayotgan vositaningqisqacha tavsifi, komissiya a’zolarining sharifi, moddiy javobgar shaxs tomonidanqabulqilinishi ko‘rsatiladi. Bunda dalolatnomaga ta’riflovchi texnik va boshqa xujjatlar ilovaqilinadi, dalolatnoma korxona rahbari tomonidan tasdiklanadi.

Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi tasdiklangandan korxona buxgalteriyasiga beriladi, shu dalolatnoma asosida xar bir ob’ektga inven varakasi ochiladi. Tegishli shartnomalar asosida korxona mutaxassislari va chetdan z etilgan mutaxassislar kuchi bilan barpo etilgan asosiy vositalar ob’ektlari «Tugallanmaganqurilish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondensiyada 0110-0 hisobvaraqlar debeti bo‘yicha haqikiy tannarxiga karab asosiy vositalar sifatida iqilinadi. Korxonaning o‘z kuchi bilan ko‘rilgan asosiy vositalar ob’ektlarining baqiymatiga usib boruvchi yakun bilan barcha bevosita xarajatlar: material, ishchi kuchi boshqa xarajatlar, shuningdek kurilish jarayoniga bevosita daxldor bo‘lgan ko‘sh xarajatlar kiritiladi.

O‘sib boruvchi yakun bilan hisoblangan xarajatlar kurilish davomida «Tugallanmagan kurilish» hisobvarag‘ida aks ettiriladi.qurilish tugallanguniga qadar bino 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» hisob varag‘ida xisobga olinmaydi, chunki u xali foydalanishga topshirilmagan.qurilish tugallanganidan keyin va foydalanishga topshirilganida 0810-hisobvaraqda jamlangan barcha xarajatlar sum 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va keyingi oydan boshlab undan amortizatsiya hisoblanishi lozim.

Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyati tsex binosini o‘z kuchi bilanqurib, foydalanishga topshirdi.qurilishga sarflangan jami xarajat 92179000 sumni tag kildi. Ushbu muomalaga hisobdaquyidagicha provodka beriladi: D-t 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» - 92179000 sum K-t 0810-«Tugallanmaganqurilish» - 92179000 sum.

Boshqa korxona va shaxslardan sotib olingan asosiy vositalarni 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish», 0840-«Asosiy podani shakllantirish», 0890-«Boshqa kapital

kuyilmalar» hisobvaraqlarining kredita bilan korrespondensiyada 0110-0190-hisob-varaklar debeti bo‘yicha kirimqilinadi.

Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyati yangi ishlab chharish faoliyati uchun bino sotib oldi, uning xaridqiymati - 20000000 sum, broker xizmati uchun 20000 sum xayda yurist xizmatiga 15000 sum tulagan, xujjatlarni rasmiylashtirishga 25000 sum xarajatqilingan. Ushbu muomalaga hisobdaquyidagicha provodka beriladi:

bino xarid kilindi:

D-t 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish» - 20600000 sum

K-t 5110-«Pul mablag‘lari» - 20600000 sum.

bino balansgaqabul kilindi:

D-t 0120-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalar» - 20600000 sum

K-t 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish» - 20600000 sum.

Foydalanishgaqabulqilingan asosiy vositalar bo‘yichaqqS ularning dastlabkiqiymatini ko‘paytiradi hamda eskirishqiymatini oshirgan xrlda, korxona xarajatlariga sekin-asta o‘tkaziladi. Boshqa korxona yoki jismoniy shaxslardan tekinga, shuningdek xukumat organlarining subsidiyasi sifatida olingan asosiy vositalar 8530-«Tekinga «olingan mol-mulk» hisobvarag‘i bilan korrespondensiyada 0110-0190-hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirimqilingan sanada ekspert yo‘li bilan, bozorqiymati bo‘yicha belgilangan bakoda aks ettiriladi.

Misol. transport vositasi bepul olindi. Ushbu muomalaga xisobdaquyidagicha provodka beriladi: D-t 0160-«Transport vositalari» K-t 8530-«Tekinga olingan mol-mulk».

Amaldagi soliqqonunchiligiga muvofiq bepul olingan asosiy vrsitalarningqoldiqqiymati (idora ichida beriladiganidan tashkari) foyda (daromad) solig‘ini hisoblash bazasiga kiritiladi va undan soliq undiriladi.

Ta’sischilar ustav kapitaliga ulush sifatida kiritgan yoki aksiyalar xdkini to‘lash hiobigas bergan ta’sischilar asosiy vositalarni kirimqilish 4610-«Muassislarning ustav sarmoyasiga ulushlar bo‘yichaqarzlari» hisobvarag‘i kredita hamda 0110-0190-hisobvaraqlar debetida aks ettiriladi.

Misol. Kompaniyaning muassislaridan biri ustav kapitalini shakllantirish bo‘yichaqarzini transport vositasiniqo‘shish yuli bilan uzdi.qqiymati – 20000000 sum. Ushbu muomalaga Hisobdaquyidagicha provodka beriladi: D-t 0160-«Transport vositalari» - 20000000 sum K-t 4610-«Muassislarqarzlari» - 20000000 sum.

Mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish yoxud tashkilotni boshqarish uchun foydalanilmayotgan asosiy vositalar ob’ektlariningqiymati buxgalteriya balansidan hisobdan chiqarilishi kerak

Ko‘uyidagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida asosiy vositalar ob’ektlarining hiymati korxona aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:

• 
  realizatsiyaqilinganida;
  
• 
  bundan buen foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko‘ra hisobdan
  
• 
  chiqarilganida;
  

chet korxona va shaxslarga bepul berilganida;

boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatidaqo‘shilganida;

moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirilganida;

kamomad yoki yo‘qotish aniqlanganida.

Asosiy vositalar chiqib ketganida ularning dastlabki qiymati asosiy vositalarni hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari kreditidan 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i debetiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalarni chetga sotishdan tushgan tushum 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i krediti bo‘yicha 4890-«Boshqa shaxslarningqarzlari joriy kismi» va 0990-«Boshqa uzoq muddatli debitorlik qarzlari» hisobvaraqlari debet bilan korrespondensiyada aks ettiriladi.

Asosiy vositalar chiqib ketganida ular bo‘yicha hisoblangan eskirish summasi 0210- 0290-hisobvaraqlari debetidan 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i kreditiga hisobdan chiqariladi. To‘liq amortizatsiya kilinmagan asosiy vositalarning realizatsiyaqilinishidan ko‘rilgan foyda (zarar) realizatsn:-qilinadigan asosiy vositalarning boshlangich (tiklash)qiymati, KKS hamda sotish xarajatlari va tushumlariga to‘g‘rilangan, oyning 1 sanasiga hisoblangan eskirish o‘rtasidagi fark sifatida aniqlanadi.

Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida may oyida kompyuter hisobdan chiqarildi balansqiymati 1200000so‘m, eskirish qiymati Z00000.

Asosiy vositanyng sotish qiymati 2000000 sum. Moliyaviy natijani aniqdab, muomalaga quyidagicha provodka beramiz:

♦ kompyuterning sotish qiymatiga:

D-t 4890-«Boshqa shaxslarningqarzlari-joriy kismi» - 2000000 sum

- K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2000000 sum.

♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1200000 sum

K-t 0130-«Mashina va jixozlar» - 1200000 sum.

♦ eskirishqiymati hisobdan chiqarildi:

D-t 0230-«Mashina va jixozlarning eskirishi» - 300000 sum

K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 300000 sum.

♦qqS hisoblab yozildi.qKS summasi asosiy vositalarning shartnomaviyqiymatiqoldikqiymati o‘rtasidagi farkdan aniqlanadi. Soliqqa tortiladigan oborot 2000-(1200

300)q 1100000 sumdan iborat.

KKSq 1100000*20/100q220000 sum; -

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 22000 sum

K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yichaqarzlar» - 22000 sum.

♦Asosiy vositani sotishdan foyda olindi (200000q30000-120000-22000)q88000 sum:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 88000 sum.

K-t 9310-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan foyda» - 88000sum.

To‘liq amortizatsiya qilingan asosiy vositalarni bepul berishdan ko‘rilgan zarar: mazkur asosiy vositalarning boshlangich (tiklash)qiymati hamda berilgan oydan olda oyning 1-sanasiga hisoblab yozilgan va berayotgan taraf tomonidan to‘lanadigan summasiga ko‘paytirilgan eskirish o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.

Misol. Boshlang‘ichqiymati 7000000 sum bo‘lgan stanok boshqa korxonaga berilgan, eskirish summasi-3000000 sum.

Bunda asosiy vositalarningqoldikqiymatiqqSga tortish ob’ekti Hisoblanadi, ya’ni 7000000-3000000q4000000 sum. hisoblab yozilganqqKS summasiq400000*20/100q800000 sum.

Asosiy vositani bepul berishdan ko‘rilgan zarar summasiquyidagiga teng: Ushbu muomalalargaquyidagicha provodka beramiz:

♦ balansqiymati hisobdan chiqarildi:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 7000000 sum

K-t 0130-«Mashina va jixozlar» - 7000000sum.

♦ eskirishqiymati hisobdan chiqarildi:

D-t 0230-«Mashina va jixozlarning eskirishi» - 3000000 sum

K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3000000 sum.

♦qqS hisoblandi:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 800000 sum

K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yichaqarzlar» - 800000 sum.

Stanokni bepul berishdan zarar ko‘rildi (7000000-800000-3000000)q3200000 sum:

D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 3200000 sum

K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3200000 sum.

Mol-mulkni bepul berishdan ko‘rilgan zararlar teskari hisoblashish yuli bilan beriladi korxonada soliqqa tortiladigan bazaga kiritiladi. Asosiy vositalar boshqa korxonaning ustav kapitaliga badal sifatida kiritilishi mumkin.

Misol. Korxona boshqa korxonaning ustav kapitaliga boshlangichqiymati 3500000 sum bo‘lgan, 5000000 sum shartnoma bahosiga ega bo‘lgan hamda eskirishi 1400000 sum bo‘lgan stanokni ulush sifatida kiritdi. Ushbu muomalalargaquyidagicha provodkalar beriladi:

• Boshlangich qiymatni hisobdan chiqarish:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3500000 sum

K-t 0130-«Mashina va jixrzlar» - 3500000 sum. eskirishqiymati hisobdan chiqarildi:

D-t 0230-«Mashina va jixrzlarning eskirishi» - 1400000 sum

K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1400000 sum. shartnomaviy bozor bahosi bo‘yicha uzoq muddatli investitsiyalar:

D-t 0620-0690-«Uzoq muddatli investitsiyalar» - 5000000 sum

K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 5000000 sum. Shartnoma qiymatining balans qiymatidan oshib ketishining aks ettirilishi:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 29000000 sum

K-t 8520-«Rezerv kapitali» - 29000000 sum.

Ustav kapitaliga badal kiritishda shartnomaqiymatining balansqiymatidan oshib mstishi korxona daromadi bo‘lib hisoblanmaydi va soliqqa tortilmaydi. Asosiy iositalarni moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirishda asosiy vositalarni joriyqiymatigacha kayta baxrlash amalga oshirilishi mumkin. Asosiy vositalarning boshlang‘ich knymati (agar topshiriladigan ob’ektdan foydalanilmagan bo‘lsa) yokiqoldikqiymati (agar topshirishgacha ob’ektdan foydalanilgan bo‘lsa) va joriyqiymati orasidagi fark ular moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirilgan takdirda kelgusi davrlar daromad (xarajat)lari sifatida aks ettiriladi. Lizing to‘lovi hisoblab yozilishi davomida ular bir maromda (xar oyda) moliyaviy faoliyatdan olingan daromadga kiritiladi.

Misol. Lizing beruvchi korxona boshlangich qiymati 3500000 sumlik bo‘lgan uskunani moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshiradi, 3000000 sumlik shartnoma qiymati bo‘yicha hisoblab yozilgan eskirish 1400000 sum. Provodkalar quyidagicha bo‘ladi:

•shartnoma bahosi bo‘yicha chiqib ketish hamda joriy va uzoq muddatli qismini ajratgan xolda butun lizing davri uchun belgilangan lizing to‘lovlarining aks etishi:

D-t 0920, 4810-«Moliyaviy lizing bo‘yicha olinadigan to‘lovlar» - 3000000 sum

K-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3000000 sum.

Boshlangich qiymatni hisobdan chiqarish:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3500000 sum

K-t 0130-«Mashina va uskunalar» - 350000 sum.

- Hisoblangan eskirishni hisobdan chiqarish:

D-t 0230-«Mashina va uskunalarning eskirishi» - 1400000 sum

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1400000 sum.

Asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasini aks ettirish quyidagicha bo‘ladi:

D-t 9210-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 900000 sum

K-t 7230, 6230-«Muddati o‘zaytirilgan daromad» - 900000 sum.

- lizing to‘lovlari kelib tushganda:

D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti» :

K-t 4810-«Lizing bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar».

Bir vaqtning o‘zida moliyaviy faoliyatdan olingan daromaddan muddati o‘zaytiril-gani daromadning tegishli qismini hisobdan chiqarish buxgalteriyada quyidagicha aks ettiriladi:

D-t 6230-«Muddati o‘zaytirilgan daromad»

K-t 9550-«Moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra mol-mulkni topshirishdan olingan daromad».