Reja: Aholi statistikaning o‘rganish ob’ekti

4. Aholining tabiiy harakati statistikasi.
Har qanday hududning aholi soni uning tuzilishi, tug‘ilishi, vafot etishi va migratsiyasi hisobiga o‘zgarib turadi. Aholi sonini tug‘ilishlar va vafot etishlar hisobiga o‘zgarishi aholining tabiiy harakati deb ataladi.
Aholining tabiiy harakati avvalo mutloq ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi: tug‘ilishlar soni – T, vafot etganlar soni – VE, tabiiy o‘sish soni – (T-VE). Shular qatoriga nikohdan o‘tganlar soni – No‘t va nikohdan o‘chganlar soni – No‘ch ko‘rsatkichlari ham kiradi.
Aholining tug‘ilishi, vafot etishi va tabiiy o‘sish darajasi va o‘zgarishi kishilar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlariga bog‘liq. Bu ko‘rsatkichlar avvalo ma’lum davr (masalan, bir yil) uchun mutloq miqdorlarda aniqlanadi va shu jarayonlar хaqida ma’lum fikr yuritish imkoniyatini bersa хam, lekin ular bunday tabiiy хarakatlarning intensivligi (tezligi) darajasini ifodalab bera olmaydi, chunki mamlakatlar aholisi soni хar хil. Masalan, ikkita mamlakatning har birida bir yilda 20 mingdan aholi tug‘ilgan bo‘lib, u mamlakatlarning o‘rtacha yillik aholi soni birinchisida 40,0 mln, ikkinchisida 60 mln. kishiga teng. Tug‘ilish darajasi qaysi mamlakatda yuqori yoki past ekanini aniqlash uchun bu jarayonlarning nisbiy darajalari aniqlanadi. Buning uchun tug‘ilish, vafot etish va tabiiy o‘sish absolyut sonini mamlakatning o‘rtacha yillik aholi soniga bo‘lish kerak. Statistikada bunday ko‘rsatkichni har bir ming kishiga nisbatan (promilleda) ifodalanadi.
Aholining tabiiy хarakatini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
Birinchi guruh - aholi tabiiy harakatining umumiy ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun demografik hodisalar sonini aholining o‘rtacha yillik soniga bo‘lib aniqlanadi.

1. 
   Tug‘ilishning umumiy koeffitsienti ma’lum хududdagi aholining хar 1000 tasiga nechta tug‘ilish to‘g‘ri kelishini ifodalaydi Tug‘ilish umumiy K^t=T х 1000%/Ā;
   

«A» shahrining o‘rtacha yillik aholi soni 400 ming kishi. 2004 yilda
5,6 ming kishi tug‘ilgan
Umumiy tug‘ilish K^t=5,6/400 х 1000%=14%₀;
Demak, shahardagi har ming kishiga 14 bola tug‘ilganini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichni ham vaqt bo‘yicha, ham хududlar bo‘yicha solishtirish mumkin.

2. 
   Vafot etishning umumiy koeffitsienti хar ming kishidan nechtasi vafot etganini ifodalaydi.
   

Umumiy vafot etish K^t=VE/Ā х 1000%₀
«A» shaхrida 2004 yilda 4,0 ming kishi vafot etgan.
Umumiy vafot etish K^t=4,0/400х1000%=10%₀
Demak, shahardagi har ming kishidan 10 tasi vafot etganini ifodalaydi.

3. 
   Aholining tabiiy o‘sish koeffitsienti хar 1000 kishiga to‘g‘ri kelgan tabiiy o‘sish darajasini ko‘rsatadi.
   

Tabiiy o‘sish K^t=T-VE/Ā х 1000%
«A» shahri uchun tabiiy o‘sish koeffitsienti
Tabiiy o‘sish K^t=5,6-4,0/400 х 1000%=4%₀ yoki
Tabiiy o‘sish K^t=14-10=4%
Demak, shahardagi har ming kishiga 4ta tabiiy ko‘payish to‘g‘ri kelgan.
O‘zbekiston mustaqilligi yillarida yangicha demografik holat yuz berdi: bular ayniqsa aholi tug‘ilishi, tabiiy takror paydo bo‘lishi, migratsiya va urbonizatsiya sohalarida yuz berdi.
Umuman, o‘sish darajasi va aholi sonining mutloq o‘sishi ancha pasaydi.
Keyingi o‘n yil ichida (2001-2010 yy.) O‘zbekiston aholisi 3,4 mln. kishiga ortdi va 28,3 mln. kishini tashkil etdi. O‘rtacha har yil aholi 1,4%ga ortdi, yoki o‘rtacha yillik absolyut o‘sish – 375 ming kishini tashkil etdi.
Avvalgi o‘n yillikda (1991-2000 yy.) O‘zbekiston aholisi 3,9 mln. kishiga ortdi va 25,0 mln. kishini tashkil etdi. O‘rtacha har yil aholi 1,8%ga ortdi, yoki o‘rtacha yillik absolyut o‘sish – 390 ming kishini tashkil etdi.
Undan avvalgi o‘n yilda (1981-1990 yy.) O‘zbekiston aholisi 4,1 mln.
kishiga yoki har yili 410 ming kishiga ortgan, o‘rtacha o‘sish tempi 2,5%ni tashkil etgan.
Undan ham avvalgi o‘n yilda (1959-1970 yy.) esa mamlakat aholisi o‘rtacha 3,8%ga ortgan.
4. Yashash koeffitsienti tug‘ilish va vafot etish orasidagi nisbatni ifodalaydi:
Yashash K^t=T/VE х 100%₀; yoki
Yashash K^t=Umumiy tug‘ilish K^t/Umumiy vafot etish K^t
Yuqoridagi misolda «A» shaхrida yashash koeffitsienti =1,4 (tug‘ilganlar soni vafot etganlar sonidan 1,4 marta ko‘p)ga teng.
Nikohdan o‘tish va nikohdan o‘chish koeffitsientlari ham shularga o‘shab aniqlanadi.
Ikkinchi guruh ko‘rsatkichlar – maхsus va yakka koeffitsientlar demografik jarayonlar sonini o‘sha guruh aholi soni bilan solishtiriladi. Bu ko‘rsatkichlar mamlakatdagi demografik ahvolni keng ma’noda o‘rganish imkoniyatini beradi.

1. 
   Tug‘ilishning maхsus koeffitsienti yil davomida bola tug‘ish yoshidagi хar 1000 ayoldan (yosh guruhi 15-49 yosh) qanchasi bola ko‘rganini ifodalaydi:
   

Maхsus tug‘ilish K^t=T/A_{15-49 yosh} х 1000%
Bunda, A_{15-49 yosh} – 15-49 yoshdagi ayollarning o‘rtacha yillik soni tug‘ilishning umumiy va maхsus koeffitsientlari orasida quyidagicha bog‘lanish mavjud:
Maхsus tug‘ilish K^t=Umumiy tug‘ilish K^t/d
Bunda d=A_15-49/A – 15-49 yilli ayollarning umumiy aholi sonidagi salmog‘i.
«A» shahridagi 15-49 yilli ayollarning umumiy aholi sonidagi salmog‘i 24,5% bo‘lsa,
Maхsus tug‘ilish K^t=14%/0,245=57,1%₀

2. 
   Tug‘ilish va vafot etishning yosh koeffitsientlari. Masalan, vafot etishning yosh koeffitsienti ma’lum yoshdagi kishilarning vafot etish darajasini ifodalaydi:
   

Vafot etish K^t=Хyoshda vafot etganlar soni/Ā_х х 1000%
Uchinchi guruh - andozaviy koeffitsientlar bo‘lib, ular aholini takror paydo bo‘lishini hududlar bo‘yicha yoki bir hududdagi har хil vaqtlar orasidagi o‘zgarishlarni aniqlash imkoniyatini beradi.