Режа: Қадимги ва Ўрта асрлар ижтимоий фикрлар тараққиётида фуқаролик жамиятига доир ғоялар

Фуқаролик жамияти замонавий концепциялари



Постмарксизм

Америка коммунитаризми




Айнан шу даврдан бошлаб фуқаролик жамияти ижтимоий борлиқнинг тизимли таҳлили объекти сифатида ўрганила бошланади. Бу албатта, бугун олимлар ва файласуфларга замонавий ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий жараёнларни нафақат моделлаштириш имкониятини беради, балки, уларнинг истқболи ҳақида аниқ тасаввурларни шакллантиради. Ҳозирги даврга келиб ҳам фуқаролик жамиятини ўрганиш масалаларида қатор муаммолар ўз ечимни топгани йўқ: фуқаролик жамиятининг давлат ва жамият дихотомияси ёки ўзаро шериклигининг чегараси, фуқаролик жамияти институтларининг индивид шахсий ҳаётига даҳл қилиши чегараси қаерда, фуқаролик жамиятини тушунишнинг таянч асослари, фуқаролик жамиятини тушунишнинг универсал ёндашувлари ҳали такомиллашмаганлиги кабиларни келтириш мумкин.
Шу билан бирга, фуқаролик жамияти ҳақидаги ғоялар ва тасаввурлар генезиси мазкур феноменни антик ва ўрта асрларда – давлат манфаатлари, ва албатта, турли хусусий манфаатлар устуворлиги остида талқиқ этилганлигидан далолат беради. Антик ва ўрта асрлар олимлари ижодида давлат институти жамиятдаги ижтимоий муносабатларни бошқариб турган бош институт саналган. Мазкур жиҳат инсоният ривожининг дастлабки босқичида, давлат ва жамият ўзаро ҳамкорлиги ва дихотомияси борасидаги концепциялар йўқлигининг асосий сабаби ҳисобланади.
Фуқаролик жамияти концептуал дискурсининг антик парадигмаси – бу фуқаронинг ижтимоий бошқарув соҳасидаги роли ва ўрнини аниқлашдан иборат бўлди. Агар улардан баъзилари, фуқаролар давлатдан муайян даражада автономдир (Аристотель) деган ғояни илгари сурган бўлса, бошқалари давлат бошлиқларини фуқаро ва жамият ҳаётини мувофиқлаштиришга қилишга даъват этган (Платон). Уларнинг ҳар бири имкони борича идеал давлат қурилмасини ишлаб чиқишга ҳаракат қилди. Айнан шу жиҳат фуқаролик жамиятига доир кейинги концептуал ишланмаларини турли талқинларии ва ёндашувларни келтириб чиқарди.
Ўрта аср мутафаккирларининг антик давр олимларидан фарқи шундаки, улар ижтимоий муносабатларни давлат ва жамият муносабатлари, шунингдек илоҳий тавсифга эга, деган қарашлар нуқтаи назаридан талқин этади. Антик фалсафа эса ижтимоий муносабатларни турли рангларда кўриб чиқади, шу нуқтаи назардан фуқаролик жамиятининг диний парадигмаси ўрта асрларда шакллана бошлаган дейишга асос беради.
Шарқ мутафаккирларининг фуқаролик жамиятини концептуал тушунишидаги ўзига хос жиҳатлар - уларнинг мазкур феноменга оид талқинлари инсоний фазилат, маърифат ва ўзаро масъулият тушунчалари орқали амалга оширилганлигидадир. Бунда ижтимоий-фалсафий фикр ўз диққатини давлат бошқарувчилари ва жамият аъзолари ўртасидаги муносабатларнинг ахлоқий-эстетик жиҳатларига қаратди.
Янги даврда жамиятдаги давлат роли масаласини янгича англаш бошланади: агар антик давр ва ўрта асрларда ижтимоий-фалсафий фикр давлат устуворлигига қаратилган бўлса, бу даврга келиб, мазкур нисбатда инсон (фуқаро) феномени, ўз ҳуқуқлари, эҳтиёжи ва манфаатлари билан биргаликда устувор аҳамият касб эта бошлади. Давлат фақат мана шу манфаатларни мавжуд бўлган қонуний тизим доирасида амалга оширилишини таъминловчи институт сифатида гавдалана бошланди.
Янги давр ижтимоий-фалсафий тафаккурининг асосий ютуғи - бу давлат ва жамият тушунчаларини бир-биридан ажратганлигида, унинг натижасида фуқаролик жамиятини тушунишда классик парадигманинг шаклланишига асос бўлганлигида кўринди. Бу ўз навбатида, “давлат – фуқаролик жамият” дихотомияси кузатиладиган концепцияларнинг шаклланишига олиб келди. Дастлаб янги давр мутафаккирлари давлат ва жамият манфаатларини турлича бўлишига ўз диққат-эътиборини қаратди. Бунда давлат қонун устуворлигига таянса, жамият эса хусусий мулкка таяниши ғояси илгари сурилди. Фуқаролик жамияти ҳақидаги концептуал дискурснинг асосий муаммолари сифатида давлатнинг роли ва давлат ҳамда жамият ўзаро муносабатларининг мезонлари қандай (ахлоқий идеал ва амалдаги сиёсат нисбати мезонлари) бўлади? деган савол пайдо бўлди.
Фуқаролик жамияти феноменининг концептуал жиҳатдан қайта тушунишда кузатилган жиддий ўзгаришлар юз берганига қарамай, илмий нуқтаи назарларни ўрганиш асосида янги давр мутафаккирларининг қарашлари ғоявий асослардан маҳрум эмаслиги аниқланди. Бу ҳолат эса ўз навбатида, фуқаролик жамияти мазмун ва моҳиятини тушунишда субъективизмнинг кучайишига олиб келди. Бу жараёндаги яна бир камчилик сифатида давлат ва жамият ўртасидаги чегараларнинг ҳанузгача аниқ тарзда белгиланмаганлиги масаласини ҳал этилмаганлиги бўлиб, бу масалани ҳал этилмаганлиги бу соҳада илмий тадқиқот ишларини самарали бўлишига маълум даражада тўсқинлик қилади.
Фуқаролик жамиятини ўрганишда замонавий ижтимоий-фалсафий тафакурнинг муҳим ютуғи - бу соҳани ўрганишинг янги илмий ёндашуви сифатида тизимли парадигманинг шаклланиши ҳисобланади. Ўз навбатида, бу ҳолат фуқаролик жамиятининг меъёрий жиҳатлардан идрок этишдан уни табора трансформациялашиб бораётган фуқаролик жамиятининг замонавий концептуал дискурсининг турли йўналишларини ўрганишда эмпирик таҳлил қилишга устуворлик бериш тамойилларини кучайтирди.
АҚШ олими Иммануэл Морис Валлерстайн (1930 й.да туғилган) фикрича, фуқаролик жамиятини шаклланиши учун кучли давлат бўлиши зарур, чунки бу каби давлатнинг қўллаб-қувватлашисиз фуқаролик жамияти ривожлана олмайди. Маълумки, фуқаролик жамияти давлат билан билвосита сиёсий муносабатларга киришиш, давлат томонидан қонунийлашиш асосида фуқароларнинг жамиятдаги кенг иштироки асосида яшайди.
Фуқаролик жамияти инсоний цивилизациянинг энг юқори чўққиси бўлгани ҳолда, у либерал давлатларни шаклланиши учун шарт-шароитлар яратиб берди. Шунингдек, фуқаролик жамияти давлат томонидан яширин ёки ошкора тус оладиган ҳалокатли зўравонликни тўхтатиб қолиш, ёки, пастдан бўладиган хавфли ва синфий ўзбошимчаликларни бостиришнинг омили сифатида ҳам намоён бўлди. Аммо давлат таназзулга юз тутгани сари фуқаролик жамияти муқаррар равишда тарқоқликка юз тутишга мойил бўлиб боради, деб хулоса чиқарган эди И.Валлерстайн²⁴.
Келиб чиқиши венгр бўлган иқтисодчи ва файласуф, Сассекс университети профессори (Буюк Британия) Иштван Мессарош (1930 йилда туғилган) “Бегоналашишнинг марксизм назарияси” номли китобида фуқаролик жамияти фақат христиан оламида ўзининг мукаммал даражасига эришади, деб ёзди. Христианлик дини шароитида фуқаролик жамияти ўзини давлат ҳаётидан мусаво тутади, бунда инсонни худбин сифатида намоён бўлишига шароит туғилади, ва у ёлғизлик ва қарама-қарши кучлар дунёсида кўзга кўринмай кетади. Ж.-Ж.Руссо ва А.Фергюсонни танқид қилган И.Мессарош учун фуқаролик жамияти – бу хусусий мулк таянчи, худбинлик зарурати ва пул устунлиги билан ифодаланадиган қулликнинг замонавий шаклидир.