Reja: 10. Aǵımchaning tosıqlarǵa tásiri

10 -MAVZU: OQIMNING DEVORLAR BILAN O'ZARO TA'SIRLASHUVI

REJA:

10. 1. Aǵımchaning tosıqlarǵa tásiri.

10. 2. Aǵımdıń diywalǵa tásir kúshi.

10. 3. Gazlardı trubalardaǵı háreketi.

10. 1. Aǵımchaning tosıqlarǵa tásiri.

Trubada oqayotgan suyıqlıq odan chiqkandan keyin de óz háreketin dawam ettiredi.

Trubadan shıqqan bunday aǵımsha qandayda bir tosıqqa ushrassa, óz formasın ózgertirip, tosıqtı aylanıp

oqib ótiwge ıntıladı. Bunday háreketlerdi tekseriw texnikada zárúrli áhmiyetke iye bolıp,

turbinalarni esaplaw, gidromashinalarning basqarıw apparatları, tosqınlıqlardı aǵımsha menen buzıw hám

basqa jumıslarda qollanıladı.

Aǵımchaning óz jolında dus kelgen tosıqqa tásiri onıń tásir etiwshi kúshi menen bahalanadı.

Bul kúsh aǵımchaning tezligi, onıń kese kesimi ólshemleri, tosıqtıń forması hám ólshemlerine

baylanıslı. Bul máseleniń tuwrı yechilishini D. Bernulli kórip chiqkan bolıp, onıń jumısı aǵımchaning

dinamikalıq xarakteristikaların tekseriwge tiykar boladı. Biz tómende D. Bernulli qollaǵan joldan barıp,

aǵımchaning tásir kúshin anıqlaw ushın háreket muǵdarınıń saqlanıw nızamınan paydalanamız.

Ulıwma halda aǵımchaning baǵdarına simmetrik jaylasqan qo'zg'almas tosıqqa tásir

etiwshi kúshdıń anıqlawdan baslaymız (10. 1-súwret). Bul halda aǵımsha tosıq boylap x-x oǵına

salıstırǵanda  múyesh astında, eki tamonga tarqaladı. Onıń simmetrikligini esapqa alıp, eki

jóneliste tezlik hám sarp etiwler teń dep esaplaw múmkin. Aǵımchada 1, 2 hám 3 kesimler menen

shegaralanǵan kólem alamız. Bul kólem dt waqıt ótkeninen keyin aǵımchaning jańa jaǵdayında 1

1, 21, 31, kesim menen shegaralanǵan boladı. Háreket muǵdarınıń ózgeriwi kúsh impul'slarining jıyındısına

teń boladı. Bul nızamdı joqarıda aytılǵan kólemge qollasak, ol halda 1 hám 1

1

kesim arasındaǵı massa

(m1) ushın háreket muǵdarı m1 u1, 2 hám 2

1

kesmlar arasındaǵı massa (m2) ushın m2 u2 hám 3

1

kesimler

arasındaǵı massa (m3) ushın bolsa -m3 u3 ekenin esapqa alǵan halda x-x oǵı boyınsha háreket muǵdarın

ózgeriwi nızamınan tómendegi teńlikke iye bolamız :

m2 u2 cos + m3 u3 cos - m1 u1 =-Rdt (10. 1)

Bul jerde R- aǵımchaga diywaldıń reakciya kúshi.

Ko'rilayotgan kólem ushın m2 = m3, u2 = u3 ni názerge alıp, bul teńlikti tómendegishe

jazamız.

2 m2 u2 cos  - m1 u1 = - Rdt. (10. 2)

Joqarıda aytılǵanǵa tiykarınan, tosıqtıń simmetrikligidan m1 = 2 m2 ekenligi kórinedi. Bul halda (10. 2)

teńlemeni bunday ańlatpalaymız

Rdt= m1 u1 (1- sos ). (10. 3)

Ekinshi tárepden,

dt

g

q

m qdt 



















1



Bolǵanlıǵı ushın

ol  adt

g

q

Rdt 1 cos 1

 



















(10. 4)

SHunday etip, aǵımchaga diywaldıń reakciya kúshin tómendegi formula menen esaplaw múmkin:

ol  adt

g

q

R 1 cos 1

 



















(10. 5)

10. 1-súwret.

Aǵımchaning diywalǵa tásir kúshi bolsa reakciya kúshine teń hám teris jónelgen bolıp, q= dSu1 ni

esapqa alsaq, tómendegine teń boladı :

 



1 cos

2

1

 















 dS

g

ol

P (10. 6 )

10. 2. Aǵımdıń diywalǵa tásir kúshi

Joqarıda keltirilgen aǵımchaning tosıqqa bolǵan tásir kúshindegi tezlikti ortasha tezlik 

menen, elementar maydan dS ni aǵımdıń maydanı S menen almastırsak, aǵımdıń diywalǵa tásir kúshi ushın

tómendegi formula alamız :

 



1 cos

2

1

 















 dS

g

P (10. 7)

Bul formula ólshemleri úlken bolmaǵan dumaloq plastinka (10. 2-súwret, a) hám yarım sfera

(10. 2-súwret, b) ushın da tuwrı. Eger diywal menen aǵıs baǵdarı arasındaǵı múyesh =90 o

bolsa

(10. 2-súwret, v), ol halda (10. 7) formula tómendegi kóriniske iye boladı :



















g

S

P

2



(10. 8)

Diywal aǵıs shıǵıp atırǵan tesikke júdá jaqın bolǵanda aqırǵı formulaǵa aǵımdıń tesikten

yamasa naychadan oqib shıǵıw formulası qoyıw múmkin.

Tezlik koefficiyentin shama menen birge teń dep qabıl qilsak, ol halda

P=2HS (10. 9 )

boladı. Sonday eken, bul halda aǵımdıń diywalǵa tásir kúshi tiykarǵı aǵıs kesimine, balanligi ikkilangan

tezlik basımına teń bolǵan suyıqlıq ústini salmaǵına teń.

10. 2-súwret

Eger múyesh =90 o

den artıq bolsa (10. 2-súwret, d), 180- ni  menen belgilep, (10. 7) formulanı

tómendegishe jazamız :

  

g

S

P

 1 cos

2



 (10. 10 )

Bul formuladan usıdan ayqın boladı,  múyeshi artpaqtası menen aǵımdıń diywalǵa basımı artadı. Diywalǵa

túsetuǵın maksimal basım suyıqlıq tolıq keyin basıp qaytqanda yamasa =180

o

(=0) de júzege keledi

(10. 2-súwret, ye):

  2 gH



















g

S

P

2

2

(10. 11)

Yaǵnıy bul halda diywalǵa túsetuǵın basım aǵımdıń perpendikulyar tegislikke tásir kúshinen eki

ese úlken boladı.

Bul hádiyse texnikada shómishli turbinalarda qollanıladı, yaǵnıy turbinaning shómishin aǵımdı

180 o

keyin basıp qaytaratuǵın etip joybarlanadı. Aǵıs onıń baǵdarı daǵı  múyesh astında qoyılǵan

tegis diywalǵa urılǵanda bolsa (10. 2-súwret, g) basım tómendegine teń boladı :

g

S

P

 

2 2

sin

 (10. 12)

Bul halda aǵımdıń diywalǵa zarbasi qıya zarba dep ataladı. Diywalǵa túsetuǵın normal basım bolsa bunday

esaplanadı :

g

S

P P

 



2 2

sin

 sin  (10. 13)

Eger diywal aǵımǵa yamasa keri tárepke qaray qandayda bir  tezlik menen háreket qilsa, ol jaǵdayda

birinshi halda aǵımchaning tezligi

 



 

' 

koefficientte artıp, ekinshi

 



 

' 

halda esanisbatda azayadı.

Bul jaǵdaylarda basım da artadı yamasa azayadı

 

g

S

P

2 '

  

 (10. 14)

10. 3. Gazlardı trubalardaǵı háreketi ushın

Bernulli teńlemesi

Ádetde, háreket baǵdarı boyınsha basım azayıp baradı. Suyıqlıqlarda kólemiy qısılıw

koefficiyenti r júdá kishi bolǵanı ushın bul ózgeris suyıqlıqtıń fizikalıq ózgesheliklerine tásir etpeydi.

Lekin gazlarda basımdıń azǵantay ózgeriwi de onıń parametrlerine tásir etedi. Bunnan tısqarı.

gazlarda suyıqlıqlarǵa qaraǵanda tezlik bir neshe teńdey úlken boladı. Bul bolsa basımǵa hám gazdıń

fizikalıq ózgesheliklerine, birinshi náwbette onıń salıstırma salmaǵına tásir etedi. Biraq gaz aǵımınıń

kese kesimi boyınsha tezlik derlik ózgermeydi. SHuning ushın gazlarda 1 boladı. Gazlar

ushın tezlik, basım, salıstırma salmaqlıq tez ózgergeni ushın birinshi hám ekinshi kesim arasındaǵı

aralıqtı sheksiz kishi l dep alamız. Ol halda Bernulli teńlemesi differentsial kóriniste

tómendegishe jazıladı :

1 2

2

2



   















dz dh dp

g

d





(10. 15)

bul jerde

 















 

















 

g g

d t

2

lim

2

2

2

2

1

0

2   

 















 

















 

 

1 2

0

lim p p p

d t

dz=lim∆t0 (z1 - z2).

Endi (10. 15) teńlemeden integral alamız. Ol halda (10. 15) tómendegi kóriniske iye boladı :

dz dh const

dp

g

d     















    12

2

2 



(10. 16 )

Bul teńlikte birinshi, úshinshi hám tórtinshi integrallardı esaplaw ańsat:

;

2 2

2 2

g g

d

 





















dz  z;

 

 

; dh1 2

h1 2

Úshinshi integraldı esaplawda salıstırma salmaqlıq basımǵa baylanıslı ekenligin názerge alıw kerek

boladı. Protsessni politropik dep qarasak, ol halda

n n

p p

0

0

 



boladı. Bul teńlikten

n

n

p

p

1

0

0

1



 

bul jerde n-politropiya kórsetkishi; o-baslanich jaǵday daǵı salıstırma salmaqlıq ; ro-baslanǵısh

jaǵday daǵı basım. Aqırǵı munosobatdan paydalanıp hám o, ro ózgermeytuǵın ekenligin esapqa alıp, ekinshi

integraldı tómendegishe esaplaymiz:















  



  

n

p p

p

dp p p dp n n

n

n n

1

1

1

1

1

0

1

0

1

0

0

1

0



  

(10. 17)

(10. 17) den taǵı bir ret paydalansak tómendegin alamız :





















n

dp p p

n n

1

1

1

1

1

0





Nátiyjede Bernulli teńlemesi tómendegi kóriniske iye boladı

 

z h const

p

n

n

g

  n

 























2 1

2

Teńlemeni eki kesim ushın jazamız :

   

2 1 2

2

2

2

2

1

1

1

2

1

2 1 2 1

  



















  



















 z h

n

p n

g

z

n

p n

g 







Bul teńleme real gazlar ushın Bernulli teńlemesi bolıp tabıladı. Suyıqlıq ushın Bernulli teńlemesi ush

baha , p, z ni baylanıstırǵan bolsa, bul teńleme tórtew baha , p, z, , ni baylanıstıradı. SHuning ushın

gazlar háreketi tekserilgende Bernulli teńlemesi menen paydalanıladı.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Aǵımchaning tosıqları tásir kúshi qanday kórsetkishlerge baylanıslı?

2. Reaktsich kúshi nege teń.

3. Aǵımdıń diywalǵa tásir kúshin hár túrlı múyeshler astında urılǵan halların túsintiriń.

4. Aǵımdıń diywalǵa tásir kúshinen texnikanıń qaysı tarawlarında qollanıladı. Mısallar keltiriń.

5. Gazlar aǵımı ushın Bernulli teńlemesi suyıqlıqtaǵı Bernulli teńlemesinen ayırmashılıǵın sebebin

túsintiriń.

TAYANCH IBORALAR:

Bernulli teńlemesi, Bernulli, múyeshi artpaqtası, múyesh, gazlar, gidromashinalarning basqarıw

apparatları, diywal, dinamikalıq xarakteristika, dumaloq plastinka, kesim, qıya zarba, kese kesimi,

kúsh impul'slari, massa, normal basım, aǵıs kesimi, aǵımdıń maydanı, aǵımsha, aǵımchaning

kese kesimi ólshemleri, aǵımchaning tezligi, politropiya kórsetkishi; real gazlar, sarp etiw,

salıstırma salmaǵı, suyıqlıq ústini salmaǵı, suyıqlıq, tásir etiwshi kúsh, tezlik basımı, tezlik

koefficiyenti, tezlik, turbinalarni esaplaw, tosıq, tosqınlıqlardı aǵımsha menen buzıw, tosıqtı aylanıw,

tosıqtıń ólshemlerine, tosıqtıń forması, ortasha tezlik, fizikalıq ózgeshelikleri, kólemiy qısılıw koefficiyenti,

háreket muǵdarınıń saqlanıw nızamı, shómishli turbinalar, elementar maydan, yarım sfera.

11-MAVZU: GIDROMASHINALAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.

REJA:

11. 1 Gidromashinalarni mashinasozlikda tutqan ornı.

11. 2 Gidromashinalarning túrleri.

11. 3 Dinamikalıq hám kólemiy nasoslardıń islew principleri.

11. 4 Nasoslardıń tiykarǵı kórsetkishleri.

11. 5 Oraydan qashıwshı nasoslar.

11. 6 Nasos hám turbinalar ushın Eyler teńlemesi.

11. 7 Nasostıń teoriyalıq basımı.

11. 8 Oraydan qashıwshı nasoslar xarakteristikaları.

GIDROMASHINALAR

Házirgi zaman suwǵarıw sistemasın awıl xojalıǵı sanaatın hám texnikanıń bir qansha

tarawların nasoslar, kompressorlar, gidrouzatmalar hám basqa gidromashinalarsiz oyda sawlelendiriw etip

bolmaydı.

Gidromashinalar-mexanik háreketti suyıqlıqtıń háreketine yamasa suyıqlıqtıń háreketin

mexanik háreketke aylantırıp beretuǵın apparat bolıp tabıladı. Gidromashinalarning yuritmalar dep atalıwshı

túrlerinde bolsa mexanik háreket aldın suyıqlıqtıń háreketine aylantırılıp, keyininen taǵı mexanik

háreketke aylantırıladı.

Gidromashinalarda háreketleniwshi túrli jumıs bólimleri járdeminde suyıqlıqlarǵa energiya beriledi hám

bul energiyadan túrli maqsetlerde paydalanıladı yamasa suyıqlıq energiyası basqa mexanizmlerdiń jumıs

bólimlerin háreketke keltiredi.

11. 1 Gidromashinalarni mashinasozlikda tutqan ornı.

Insaniyat tariyxında suyıqlıq háreketin mexanik háreketke aylantırıp beretuǵın birinshi apparat

shıǵır bolıp, onıń Orta Aziya, Xindiston, Kitay hám Egipette bunnan úsh mıń jıl aldın suwǵarıw

jumıslarında, digirmanlarda qollanılǵanlıǵı belgili. Birinshi nasos porshenli nasos bolıp, insan yamasa

haywan kúshi menen háreketke keltirilgen. Bul mashinalar Rossiyada áyyemginen belgili edi. M. V.

Lomonosov óz dóretpelerinde tereń pátalardan suwdı tartıp alıwda paydalanıw maqsetinde nasoslardı

dúzilisi hám konstruktsiyalarini alıp kelgen. Ol bir qansha apparatlardı shıǵır járdeminde háreketke

keltiriw usılları ústinde isledi ámelde ámeldegi etdi. XVIII-ásir ortalarda gidravlik apparatlardan

paydalanıwshı zavodlar Uralning ózinde 150 den artıq edi. Pol'zunov tárepinen jańalıq ashılǵanlıq puw

mashinası porshenli nasoslardı háreketke keltiriw ushın tiykar boldı. L. Eyler óziniń belgili párikli

gidromashinalar teoriyasın jarattı hám párikli gidromashinalarning jumısın xarakterleytuǵın zárúrli

munasábetlerdi aldı. Bul manosabatlar 1835 jıl A. A Sablukov oraydan qashıwshı nasostı kashf

etkennen keyin, gidravlik turbinalar hám oraydan qashıwshı nasoslardı proektlestiriwde zárúrli orın tutdi.

Gidromashinalar sıyaqlı gidrouzatmalarning da ayırım bólimleri áyyemgi zamanlardan qollanıp kelingen,

lekin olardıń házirgi zaman túsiniginde qollanılıwı jaqın waqıtlarda baslandı. 1888 jıl Rossiyada

metallurgiya zavodı injenerleri gidrouzatmalardan paydalanǵanliklari belgili. 1907 jıldan baslap

teńiz flotında (gidrotransformator hám gidromuftalar) qollanila basladı. Watanımız taw sanaatında

1950 jıldan baslap gidromashinalar hám gidrouzatmalar sanaatda qollanıwı júdá tez taraqqiy ete

basladı.

Házirgi kúnde bul apparatlardan paxta teriw mashinaları, traktorlar, bul'dozerler, túrli

avtomobiller hám basqa mexanizmlerde keń qollanilmokda.

Gidravlika hám gidromashinalar rawajlanıwınıń keleshekleri jáne de quwatlılaw hám paydalı jumıs

koefficiyenti joqarırok nasoslar, turbinalar hám gidrouzatmalar jaratıw hám olardı ámelde engiziw menen

baylanıslı boladı.

11. 2 Gidromashinalarning túrleri.

Nasoslardı gruppalaw túrlishe bolıp, olardı dúzilisi, túrli parametrleri, suyıqlıqqa energiya beriw

usılı hám basqalarǵa qaray gruppalaw usılları bar. Eń kóp tarqalǵan usıl islew principine qaray

gruppalaw bolıp tabıladı. Bunda nasoslar eki úlken gruppaǵa bolınıp, olar gúrekli hám kólemiy nasoslar dep ataladı. Bul

nasoslar derlikk barlıq nasoslardı óz ishine aladı, lekin bir qansha basqasha principte isleytuǵın

nasoslar buǵan kirmay qaladı. Bularǵa aǵımchali nasoslar (úshinshi klass retinde ajıratıw múmkin) hám

basqa kótergichlar (montejyu, erliftlar hám basqalar ) kiredi.

Gúrekli nasoslar oraydan qashıwshı, o'qiy, propellerli, dúbeleyli nasoslarǵa bólinedi. Dúzilisi hám

islew principi birdey bolǵanı ushın samallatqıshlardı da gúrekli nasoslar toparına kirgiziw múmkin.

Samallatqıshlardıń da oraydan qashıwshı, o'qiy, propellerli túrleri bar. Gúrekli nasoslardı bir

valda bir yamasa bir neshe jumıs dóngelegi ornatılıwına qaray, bir teksheli hám kóp teksheli nasoslarǵa

ajıratıw múmkin. Oraydan qashıwshı nasoslar sorıw usılına qaray bir tárepleme so'ruvchi hám eki

tárepleme so'ruvchi nasoslarǵa bólinedi.

Kólemiy nasoslar eki úlken gruppaǵa bolınıp, olar porshenli hám rotorli nasoslar dep ataladı. Bular

taǵı bir qansha kishi gruppachalarga bólinedi.

Aǵımchali nasoslar bolsa ejektor, injektor hám gidroelevatorlarni óz ishine aladı. Nasoslardı bunday

gruppalawǵa óndiriste eń kóp tarqalǵan eki tur (oraydan qashıwshı hám porshenli) nasoslar

átirapında barlıq nasoslardı gruppalawǵa umtılıw tiykar bolǵan.

Nasoslardı suyıqlıqqa bergen basımınıń úlken kishiligine qaray, tómen basımlı (20 m. suw úst.

ge shekem ), ortasha basımlı (20 -60 m suw úst.ga teń), joqarı basımlı (60 m suw úst.joqarı ) nasoslarǵa

ajıratıw múmkin. Olardı bergen sarpına qaray tómen, orta hám joqarı sarplı nasoslarǵa bólinedi.

11. 3 Dinamikalıq hám kólemiy nasoslardıń islew principleri.

Dinamikalıq nasoslar ózinden ótkerip atırǵan suyıqlıqtıń kinetik energiyasın asıradı, keyininen bul

energiyanıń kóbirek bólegin basım energiyası (potentsial energiya ) ga aylantıradı. Suyıqlıqqa

dinamikalıq nasoslar járdeminde kinetik energiya beriw eki basqıshda ámelge asıriladı. Birinshiden,

nasostıń jumıs bolmaydıine yamasa jumıs dóngelegine kirisiwden aldın siyrekleniw payda bolıp, siyrekleniw

basımı menen támiyinleytuǵın ıdıs daǵı basımlar ayırmashılıǵı esabına suyıqlıqtıń tezligi (yaǵnıy kinetik

energiyası ) artadı. Ekinshiden, jumıs kamerası yamasa jumıs dóngeleginde mexanik háreket járdeminde kinetik

energiya beriledi. Gúrekli nasoslarda úlken tezlik menen sheńberip atırǵan jumıs dóngelegi suyıqlıqtı aylanba

háreket etdiradi, nátiyjede suyıqlıqtıń tezligi áwele aylanba tezlik esabına artadı. Bunnan tısqarı,

aylanba háreket qılıp atırǵan suyıqlıqqa álbette oraydan qashıwshı kúsh tásir etip, onıń oraydan

qochma tezligin asıradı. SHunday etip suyıqlıqtıń tezligi taǵı artadı. SHu usıl menen nasos

berip atırǵan energiyanı kinetik energiya kórinisinde qabıl etedi. Tuwrısıda, oraydan qashıwshı kúsh

tásirinde suyıqlıq nasos korpusına barıp taqalishi nátiyjesinde potentsial energiya (basım ) da bólekan

artadı, lekin bul nasoslarda suyıqlıqqa tiykarınan kinetik energiya beriledi. Nasostan shıǵıwda bolsa aldın

spiral jol yamasa yo'naltiruvchi apparat járdeminde, keyininen bolsa diffuzor járdeminde suyıqlıqtıń

tezligin asırıp beriledi. Nátiyjede suyıqlıq alǵan kinetik energiyanıń kópshilik bólegi potentsial

energiyaǵa aylanadı. Suyıqlıqtıń qalǵan kinetik energiyası onı inertsiya boyınsha háreket etdiradi.

Potentsial energiyadan bolsa zarruriyatga qaray túrli maqsetlerde paydalanıladı.

Kólemiy nasoslarda bolsa nasostan ótip atırǵan suyıqlıqqa potentsial energiya jumıs bólmesiniń

ózinde berilgeni ushın dinamikalıq nasoslardaǵı sıyaqlı onıń shıǵıwında da arnawlı apparatlar qóllawǵa

hájet qalmaydı. Bul nasoslarda suyıqlıqqa bólekan kinetik energiya da beriledi, lekin oǵan berilgen

energiyanıń tiykarǵı bólegi potentsial energiyadan ibarat.

Bul jumıs porshenli nasoslarda porshenni ilgerilama-qaytma háreket etdiretuǵın kúshi járdeminde

aldın jumıs bólmesiniń kólemin asırıp, suyıqlıqtı sıpalıw tesigi hám sıpalıw qaqpaqı arqalı bo'lmaga

kirgiziw, keyininen onıń kólemin kemeytiw esabına aydaw tesigi hám qaqpaqı arqalı qısıp shıǵarıw

jolı menen ámelge asıriladı. Tap sol princip porshen' rotorli nasoslarda da qollanıladı. Porshenli

nasoslarda bir waqıtta bir neshe porshen islewi múmkin. Bul halda nasos kóp márte háreketli yamasa

qısqasha kóp háreketli nasoslar dep ataladı. SHiberli yamasa plastinkalı nasoslarda bolsa suyıqlıqqa potentsial

energiya beriw kólemi azayıp baratuǵın bo'lmada eki tárepden plastinkalar menen shegaralanǵan

kólemdiń aldın bo'lmaning tar bóleginen keń bólegine, keyininen keń bóleginen tar bólegine aylanba

háreket járdeminde qózǵaw jolı menen ámelge asıriladı. Bunday háreketti porshenli nasos daǵı

ilgerilama-qaytma háreketke salıstırıwlaw múmkin. Eki plastinka menen shegaralanǵan kólem bo'lmaning

tar bóleginen keń bólegine jıljıǵanda sorıw, keń bóleginen tar bólegine jıljıǵanında bolsa aydaw

protsessi payda boladı.

11. 4. Nasoslardıń tiykarǵı kórsetkishleri

Nasos waqıt birliginde so'rgan suyıqlıq kólemi Q onıń sorıwı yamasa sarpı dep ataladı. Sorıw

s

m

3, s

l

hám basqa birliklerde olshenedi. Sorıw yamasa sarp etiw nasostıń ónimliligi dep ataladı.

Oraydan qashıwshı nasoslardıń sarpı tómendegi formula boyınsha esaplanadı

Q=1 (d1- z) b1 sin1

yamasa

Q=2 (d2-z) b2 sin2

Bul jerde

1, 2 - jumıs dóngelegine kirisiw hám shıǵıw daǵı salıstırmalı tezlikler; d1, d2 - jumıs dóngeleginiń ishki hám

sırtqı diametrleri;  - nasos gúrekleriniń qalıńlıǵı ; z - gúrekler sanı ; b1, b2 - gúreklerdiń kirisiw hám

shıǵıw daǵı eni ; 1, 2 - gúreklerdiń kirisiw hám shıǵıw daǵı qıysıqlıq múyeshleri.

Nasostan ótip atırǵan suyıqlıqtıń birlik salmaqlıqtaǵı muǵdarına berilgen energiya (basqasha

aytqanda nasostan ótip atırǵan suyıqlıq aǵımı alǵan salıstırma energiyasına ) nasostıń basımı dep

ataladı hám suyıqlıq ústininiń metrleri esabında olshenedi. N hárıbi menen belgilenedi.

Basım eki qıylı usılda anıqlanadı :

1) Nasos apparatınıń ólshew ásbapları kórsetuvi boyınsha (nasos islep turǵanda ).

2) Suyıqlıqqa nasos apparatı bólimlerinde berilgen salıstırma energiyaler jıyındısı boyınsha.

Nasostıń waqıt birliginde atqarǵan jumısı onıń quwatı dep ataladı. quwat /

s

kgm, o. k., kvt hám basqa

birliklerde olshenedi. Nasostıń qandayda bir waqıtta kótergen suyıqlıǵı Q kg, basımı N bolsa, onıń

atqarǵan jumısı :

A = GH;

valga berilgen quwatı :

t

GH N 

paydalı quwatı :

Nf =  Q H

Paydalı quwattıń valga berilgen quwatqa qatnası nasostıń paydalı jumıs koefficiyenti (FIK) dep

ataladı.

N

Nf

 

11. 5 Oraydan qashıwshı nasoslar.

Oraydan qashıwshı nasoslarda suyıqlıqqa energiyanı nasos korpusında aylanıwshı jumıs dóngelegi

kuragi járdeminde beriledi. Bunda párikler arasında suyıqlıq bólekshesi oraydan qashıwshı kúsh

tásirinde nasos kamerasına ıntıladı. Bunday háreket nátiyjesinde jumıs dóngelegi orayında basım azayıp,

támiyinleytuǵın ıdıs daǵı suyıqlıq sorıw Trubası arqalı kóteriledi hám jumıs dóngelegi gúrekleri arasından

shıǵıp ketken suyıqlıq ornına jańa suyıqlıq keledi. Nasos kamerasına oraydan qashıwshı kúsh

tásirinde suyıqlıqtıń keliwi nátiyjesinde basım artıp, suyıqlıq nasos kamerasınan aydaw Trubasına

kóteriledi. Oraydan qashıwshı nasoslardıń islewi sol principke tiykarlanǵan boladı.

Oraydan qashıwshı nasoslardıń tiykarǵı bólimleri korpus, valga ornatılǵan aylanıwshı jumıs

g'ildraklari bolıp, valga bir yamasa bir neshe jumıs dóngelegi ornatıw múmkin. Birinshi halda nasos bir

dóngelekli yamasa bir basqıshlı dep ataladı. Ekinshi halda bolsa ol kóp basqıshlı dep ataladı. Bir basqıshlı

oraydan qashıwshı nasoslar kishi basımlı nasoslar toparına ta'luqli bolıp, basımdı asırıw ushın

valga bir neshe jumıs dóngelegi ornatıladı. Bul halda basım jumıs dóńgelekleri neshe bolsa, shama menen

sonsha artadı. Ádetde, oraydan qashıwshı nasoslardıń basqıshları sanı 12 den aspaydı.

Oraydan qashıwshı nasoslardıń basqa túrdegi nasoslardan tiykarǵı ústinligi olardıń

ıqshamlıǵı bolıp tabıladı. Bul nasoslarda túrli hárekettiń joq ekenligi sebepli olardıń tiykarı da ıqsham boladı.

Nátiyjede nasos hám oǵan tiyisli tıykardıń, xızmet hám remont jumıslarınıń ma`nisi kem boladı.

Ekinshiden nasostıń tez-tez buzilib turıwǵa sebep bolatuǵın qaqpaqlar hám basqa túrli

detallar bolmaydı.

Úshinshiden, háreket bir val arqalı berilip, quramalı uzatıwshı mexanizmlerdiń zárúrligi

bolmaydı.

Oraydan qashıwshı nasoslar basım kútá úlken bolmasa da, sarp etiw úlken bolıwı zárúr bolǵan

jaǵdaylarda isletiledi.

11. 6. Nasos hám turbinalar ushın Eyler teńlemesi.

Nasos daǵı sıyaqlı turbinalarda da tiykarǵı bólim jumıs dóngelegi bolıp, ol suyıqlıq energiyası

járdeminde háreketke keledi. Bunda turbinadan ótip atırǵan suyıqlıq onıń gúreklerine belgili kúsh

tásirinde basım beredi jáne onıń aylanba háreket etiwine sebep boladı. Bul háreket bolsa keyinirek

generator rotorini aylantıradı. Gidravlika bólimindegi sıyaqlı nasos hám turbinadagi háreketti de bir

ólshewli háreketke keltirip, jumıs dóngelegindegi suyıqlıq massasınıń háreketi elementar aǵımsha

háreketine uqsatıp qaraladı.

Aytılǵan usıl menen oraydan qashıwshı nasos ushın teńlemeni 1755 jıl L. Eyler shıǵarǵan

bolıp, ol tómendegi kóriniske iye.

 

g

ol c ol c

H

2 2 2 1 1 1

cos  cos

 (11. 1)

Keyinirek bul formula gúrekli mashinalar teoriyasında tiykarǵı teńleme dep atala baslandı,

keyininen bolsa ol turbinalar hám basqa túrdegi mashinalarǵa da qollanila baslandı. Eyler teńlemesi jumıs

dóngeleginiń geometriyalıq hám kinematik xarakteristikaların nasos payda etgen basım menen baylanıstıradı.

Bul jerde:

u1, u2 - suyıqlıqtı kirisiw hám shıǵıw daǵı absolyut tezlikleri.

c1, c2 - suyıqlıqtı kirisiw hám shıǵıw daǵı tezlikleri.

1, 2- kirisiw hám shıǵıw daǵı tezlik parallelogramining múyeshleri.

Bul teńleme tómendegi eki máseleni sheshiwge járdem beredi:

1. Berilgen sarp etiw hám payda etinishi kerek bolǵan basım boyınsha jumıs dóńgelekleri sanı jáne onıń

ólshemlerin tabıw.

2. Berilgen jumıs dóngelegi hám valning aylanıw sanı boyınsha sarp etiw hám payda bolatuǵın basımdı

esaplaw.

11. 7 Nasostıń teoriyalıq basımı.

Joqarıda keltirilgen Eyler teńlemesi barlıq gúrekli mashinalar ushın ulıwma bolıp, bir

qansha ápiwayılastırıwlar kiritilgennen keyin alınǵan. Rasında bolsa, jumıs dóngelegi gúrekleri arasındaǵı

háreket talay quramalı bolıp tabıladı. SHuning ushın (11. 1.) teńleme járdeminde esaplanǵan basım teoriyalıq

basım dep ataladı. Bul teńlemeni nasosqa qollaǵanda 1=900 dep qabıl kerek. CHunki, ádetde, suyıqlıq

sorıw Trubası hám sıpalıw jolı arqalı ótip, jumıs dóngelegi kanalına radial jóneliste kiredi. Bul

kanalǵa zarbasiz kirisiwdi támiyinleydi. SHuning ushın Eyler teńlemesi nasoslarǵa tómendegi

kóriniste qollanıladı.

g

ol c

HH

2 2 2

cos



(11. 2)

Bul teńleme nasos jumıs dóngelegi suyıqlıqqa bergen basımdıń teoriyalıq teńlemesi yamasa

oraydan qashıwshı nasoslardıń tiykarǵı teńlemesi dep ataladı. Bul teńlemede u2 sheńber tezlik, c2

cos2 bolsa absolyut tezliktiń sheńber tezlik baǵdarına proektsiyasi ekenligin názerde tutıw kerek.

Bunnan kórinip turıptı, olda, teoriyalıq basımdıń eń úlken ma`nisi gúrekler jumıs dóńgelekleri

aylanıwı tárepine egilganda bolıp, eń kishi baha teriske egilganda boladı. Nasos dóngelegi

kuragining shıǵıw daǵı baǵdarı (yamasa shıǵıw daǵı salıstırmalı tezlik baǵdarı ) sheńber tezlik baǵdarı

menen 2 múyesh skólkemlestiredi. Lekin, 2 dıń ma`nisi artqan tárepke gidravlik joytıwlar artıp,

nasostıń FIK i azayıp ketedi. SHuning ushın ámelde nasoslarda teoriyalıq basım kem bolıwına

qaramay, 2 ni 900 den kishi etip alınadı. Ámelde eń kóp qollanılatuǵın múyeshler 160

den 400

ge shekem bahalarda alınadı. Álbette, 2 dıń kishreyiwi jumıs dóngeleginiń ―reaktiv‖ligini asıradı. Bul

bolsa turbinalar teoriyasında qol keledi hám aylanıw sanınıń artıwına sebep boladı.

11. 8 Oraydan qashıwshı nasoslardıń xarakteristikaları.

Nasoslardı isletiwde olardan berilgen sharayatta eń jaqsı paydalanıw maqsetke muvofik bolıp tabıladı.

Onıń ushın túrli sharayatta nasostıń qanday islewi tuwrısında maǵlıwmat bolıwı kerek. Bunday

maǵlıwmat nasoslardıń xarakteristikaları kórinisinde beriledi.

Basım, quwat hám paydalı jumıs koefficiyentiniń sarpǵa baylanıslılıq grafikları nasostıń

xarakteristikaları dep ataladı :

H = f1 (Q); N = f2 (Q);  = f3 (Q)

Ádetde, xarakteristika nasostı sınap kóriw (tájiriybe) járdeminde dúziledi. Onıń ushın nasostıń

aylanıw sanın ózgertirmesten, aydaw Trubasına ornatılǵan berkitkichni sorıw jolı menen basımdı

ózgertirsak, onıń islew tártibi de ózgeredi. Xarakteristikanı dúziw ushın sınap kóriwdi berkitkich

tolıq jabılǵan jaǵdaydan baslap, ashıp baramız hám basım, quwat hám FIK dıń sarp etiw boyınsha

ózgeriwin 11. 1-suwretde kórsetilgen sıyaqlı grafiklar dúzemiz. Grafiklardan usıdan ayqın boladı, berkitkich jabıq

jaǵdayında (Q =0) nasos belgili basım payda etedi hám ol berkitkichning ashılıwı menen azayıp baradı

(baslanıwda basım bir az artıp,

11. 1-súwret.

maksimumga jetiwi hám keyininen azayıp ketiwi múmkin). quwat bolsa artıp baradı hám sızıqlı artıwǵa

jaqın boladı. Sarptıń úlken bahalarında bul artısh bir az susayishi múmkin. FIK grafigi noldan

baslanadı hám sarptıń belgili bir muǵdarlarında maksimumga iye boladı.

Nasostıń sol aylanıw sanında eń jaqsı islewi FIK grafigining maksimum muǵdarına

tuwrı keledi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Gidromashinalarni qısqasha tariyxı.

2. Onı mashinasozlikda hám awıl xojalıǵında tutqan ornı.

3. Gidromashinalarni túrleri.

4. Qanday gidromashinalar dinamikalıq gidromashinalarga kiredi.

5. qanday mashinalar kólemiy gidromashinalar dep ataladı.

6. Nasostıń sarpı ne?

7. Nasostıń basımı degende neni túsinesiz?

8. Nasostıń quwatı neden ibarat hám ol qanday birliklerde olshenedi?

9. Nasostıń FIKi degende neni túsinesiz?

10. Oraydan qashıwshı nasoslardı islew principin túsintiriń.

11. Eyler teńlemesi qanday máseleni sheshiwi múmkin jáne onı qollanıwı.

12. Nasostıń teoriyalıq basımı haqqında túsinik beriń jáne onı ámeliy basımnan ayırmashılıǵın túsintirirng.

13. Oraydan qashıwshı nasostıń xarakteristikası degende nelerdi túsinesiz, onı qurıw principin

túsintirirng.

TAYANCH IBORALAR:

aylanba háreket, bir teksheli, puw mashinası, bul'dozerler, waqıt, samallatqıshlar, generator rotori,

gidravlik turbinalar, gidromashinalar, gidromuftalar, gidrotransformator, gidrouzatmalar,

gidroelevatorlar, teńiz flotı, dinamikalıq nasoslar, diffuzor, ilgerilama-qaytma, injektor, insan kúshi, jumıs

bólmesi, jumıs dóngelegi, jumıs bólimleri, jóneltiriwshi apparat, kinetik energiya, awıl xojalıǵı sanaatı,

qaqpaq, kompressorlar, quwatı, kóp teksheli, gúrekli nasoslar, kótergichlar, oraydan qashıwshı

kúsh, oraydan qashıwshı nasos, metallurgiya, mexanik háreket, montejyu, nasos gúrekleriniń

qalıńlıǵı ; nasoslar, nasostıń basımı, nasostıń ónimliligi, salıstırmalı tezlik, aǵımchali nasoslar, párikli

gidromashinalar, tómen basımlı, paxta teriw mashinaları, porshenli nasos, potentsial energiya,

propellerli, rotorli nasoslar, sarpı, siyrekleniw, spiral jol, suwǵarıw sisteması, sorıwı, suyıqlıq

energiyası, suyıqlıq, támiyinleytuǵın ıdıs, digirman, texnika, traktorlar, dúzılıw, túrli avtomobiller,

ortasha basımlı, dúbeleyli, kólemiy nasoslar, haywan kúshi, aydaw Trubası, háreket, shıǵır,

qıysıqlıq múyeshleri, ejektor, Eyler teńlemesi, energiya beriw usılı, eni, erliftlar, joqarı basımlı,

yuritmalar.

13 MAVZU: HAJMIY GIDRAVLIK MASHINALAR TO'G'RISIDA UMUMIY

TUSHUNCHALAR.

REJA:

13. 1. Kólemiy nasoslar hám olardıń islew principi.

13. 2. Kólemiy nasoslardıń ulıwma ózgeshelikleri hám olardıń klassifikatsiyasi.

13. 3. Gidrouzatmalarning wazıypaları, gruppalanıwı, qollanıw tarawı, abzallıǵı, kemshiligi

13. 4. Kólemiy gidrouzatmalarning islew principi.

13. 5. CHiqish tezligin drosellash hám kólemiy basqarıw.

13. 6. Kólemiy gidrouzatmalarning xarakteristikaları hám FIK.

13. 1. Kólemiy nasoslar hám olardıń islew principi.

Kólemiy nasoslar suyıqlıqtıń belgili bir kólemin ajıratıp alıp, oǵan kúsh tásir qılıw jolı menen

háreketke keltiredi. Ajıratıp alınǵan kólem ol júdá kishi bolıwına qaramay, bul process waqıt birliginde

júdá kóp ret tákirarlangani ushın, bunday nasoslar bizni kerekli muǵdardaǵı suyıqlıq menen

támiyinley aladı.

Energiya kózqarasınan qaraǵanda, kólemiy nasoslar ajıratıp alınǵan kólem degi suyıqlıqtıń

potentsial energiyasın asırıp baradı. Bul potentsial energiyadan eki qıylı usılda paydalanıw múmkin:

suyıqlıqtı joqarıda kóteriw yamasa Trubada oqizish; paydalı jumıs orınlaw yamasa ekinshi bir mexanizmdi

háreketke keltiriw. Birinshi halda suyıqlıqqa energiya berip atırǵan mexanizm nasos retinde isletilse,

ekinshi halda gidrouzatma retinde isletiledi. Suyıqlıqqa potentsial energiya beriw, onı nasostıń

háreketleniwshi bólimleriniń tásirinde qısıw jolı menen ámelge asıriladı. Bul process ajıratıp alınǵan

hám qandayda bir bólimdi tolıqtgan suyıqlıqqa úlken basım beriw jolı menen yamasa ajıratıp alınǵan suyıqlıqtı

úlken kúsh járdeminde ózgerip baratuǵın tarawdıń ishinde úlkenlew kólemli bólekten kishilew kólemli

bólekke qózǵaw jolı menen ámelge asıriladı. Birinshi usılǵa suyıqlıqtı porshenli hám plunjerli

nasoslarda qısıw mısal boladı. Bunda jumıs bolmaydıine sorıw qaqpaqı járdeminde jıljıtıp alınǵan suyıqlıq

kólemine qısıw waqtında plunjer yamasa porshenning basımı nátiyjesinde potentsial energiya asıp barıp,

basım belgili shegaraǵa jetkennen keyin aydaw qaqpaqı ashıladı hám ol jaǵdayda suyıqlıq úlken tezlik menen

otilib shıǵadı. Bul processdagi suyıqlıq kóleminiń azayıwı (13. 1-súwret, a) abcd jaǵdaydan ab d

jaǵdayǵa ótiwi hám aydaw qaqpaqınan suyıqlıqtıń chiqa baslawı kórinisinde suwretlengen.

Ámelde, suyıqlıqlar kem qısılıwshan bolǵanlıǵı ushın suyıqlıqtıń qısılıwı formada kórsetilgeni sıyaqlı

úlken bolmaydı. Ekinshi usılda suyıqlıq aylanba háreket qılıp atırǵan eki plastinka (plastinkalı

nasoslar ) yamasa basqa túrdegi eki tosıq (shesternyali, vintli, nasoslar ) arasındaǵı háreket etedi. Bunda

kólemdiń azayıwı, 13. 1-súwret, b de abcd jaǵdaydan a b c d jaǵdayǵa ótiwi menen suwretlengen.

ko'rilayotgan usılda suyıqlıq energiyasınıń artpaqtası kólem ózgermeytuǵınnan, suyıqlıqtı shegaralaytuǵın

tosqınlıqlardıń kútá úlken tezlik menen háreketleniwi menen de ámelge asırılıwı múmkin (shesternyali,

vintli nasoslar ).

13. 1-súwret. Kólemiy nasoslardı islew principi.

13. 2. Kólemiy nasoslardıń ulıwma ózgeshelikleri hám

olardıń klassifikatsiyasi.

Kólemiy nasoslardıń sarp etiwleri úlken bolmaydı, lekin olar járdeminde joqarı basım alıw múmkin.

SHuning ushın olardı kemrek suyıqlıq ólshewli, birok joqarı basım kerek bolatuǵın sharayatlarda

júdá kóp qollanıladı. Kólemiy nasoslar suyıqlıqlarǵa qısıwshı kúshdıń qaysı usılda beriliwine qaray

eki úlken túrge bólinedi. Birinshisi, jumıs bolmasa háreketlanmaydigan hám basqarıwshı zvenosining

háreketi ilgerilama-qaytma háreketke aylantıriletuǵın mashinalar bolıp tabıladı. Bularǵa porshenli hám plunjerli

nasoslar kiredi hám suyıqlıqqa kúsh porshen' yamasa plunjerning háreket baǵdarında beriledi. Ekinshi tur

nasoslarda qısıwshı bo'lma rotor menen birge aylanadı hám kúsh suyıqlıqtı shegaralaytuǵın tosıqlar

háreketi baǵdarında beriledi. Bunday nasoslar rotorli nasoslar dep ataladı.

13. 3. Gidrouzatmalarning wazıypaları, gruppalanıwı,

qollanıw tarawı, abzallıǵı hám kemshilikleri.

Kólemiy gidrouzatmalar kólemiy gidromashinalar járdemi menen mexanik energiyanı uzatıw hám

ózgertiw ushın mólsherlengen bolıp tabıladı. Kólemiy nasos gidrodvigateldan dúzilgen apparat kólemiy

gidrouzatmaning principial hasası esaplanadı. Eger nasos gidrodvigatel' kóriliwi tárepten

bólindiytuǵın birikpe tashkil qilsa, ol jaǵdayda bunday ápiwayı gidrouzatma kólemiy gidrouzatma dep ataladı.

Eger kúsh gidrosistemasi bólek nasoslar, gidrodvigatellardan shólkemlesken bolıp, gidroapparat

elementleri, járdemshi apparatlarǵa iye bolsa, bunday gidrosistemani da kólemiy gidrouzatma dep

ataw qabıl etilgen. SHunday etip, kólemiy gidrouzatmalarga ápiwayı gidravlik sistemalar kiredi. Olar

mexanik energiyanı uzatıw hám ózgertiw ushın xızmet etediler.

Mashinalar hám islep shıǵarıw processlerinde avtomatikalıq basqarıw qollanılıwı menen gidravlik

uzatmalarning ma`nisi asıp barmokda, sebebi bul xildagi uzatma menen basqarıw ańsat hám onsha

isenimli gidroapparatura apparatları járdeminde suyıqlıq aǵımına ápiwayıǵana tásir etip

avtomatlastırıw múmkin.

Házirgi metalǵa qayta islew stanoklarınıń derlik hámmesi: eń ápiwayı buylama jonıw

stanoklarınan baslap, quramalı nusqa kóshiriw stanoklarına shekem kólemiy gidrouzatma menen

támiyinlengen. SHuningdek, paxta zavodlar daǵı gidropresslar da gidrouzatmalar járdeminde háreketke

keledi. Dvigateldiń shıǵıw zvenosiga qaray gidrouzatmalarni ilgerilep baratuǵın hám aylanba háreket

etetuǵın gidrouzatmalarga ajratıladı. SHuning ushın gidrouzatmaning atı gidrodvigatelning túrine

qaray anıqlanadı. Gidrodvigatel jumısın xarakterleytuǵın shamalardıń ózgeriwi suyıqlıq sarpın hám

dvigatel' menen nasostı ulaydigan magistraldagi basım úlkenligin ózgeris jolı menen basqarıladı.

Gidrouzatmalar basqarilmaydigan, qol menen basqarılatuǵın hám avtomatikalıq basqarılatuǵın,

ergashuvchi gidrouzatmalarga ajraladi`. Ámeldegi mexanik, elektrik, pnevmatik, kombinatsiyalanǵan hám

basqalarǵa salıstırǵanda gidrouzatmalarning tómendegi ústemshiliklerin kórsetiw múmkin:

1. Kishi gabaritlarda da úlken zorıǵıw quwatlı uzatıwı múmkin.

2. Kúsh alǵanlarınıń tegis háreket etiwi támiyinlengen, tezlik hám júkleniw avtomatikalıq

basqarıladı.

3. Ilgerilama-qaytma hám aylanba háreketlerdi tez ózgertiwine múmkinshilik beredi.

4. Ózgerip atırǵan kúshlerdi basım arqalı baqlaw manometrler járdeminde ańsat ámelge

asıriladı.

Joqarıdaǵı ústemshilikler menen bir qatarda kemshilikleri de bar:

1. Gidravlik sarp etiw yamasa tezlik úlken bolǵanda FIK tómen boladı.

2. Hawa tiqilib qalǵanda gidravlik zarbalar nátiyjesinde silkinıw júz beredi.

3. Suyıqlıqtıń artıp ketiwi hám qısılıwı anıq koordinatsiyalawdı qıyınlastıradı.

3. 4 Kólemiy gidrouzatmaning islew principi.

13. 2-suwretde nasos porshen' 1 dıń ilgerilama-qaytma háreketin kúsh tsilindridagi porshen' 2

dıń ilgerilama-qaytma háreketine aylantıriwshı apparattıń principial sxeması kórsetilgen. Porshen'

1 strelka menen kórsetilgen jóneliste háreket etkende suyıqlıq kanal 3 boylap keledi hám porshen' 2

ni basıp, stolni shepke strelka b menen kórsetilgen jóneliske jıljıtadı. Porshen' 2 dıń basqa

tárepindegi tsidindrda bolǵan suyıqlıq kanal 4 ten shıǵıp ketedi. Porshen' 1 strelka a baǵdarı

boylap háreket etkende porshen' 2 hám ol menen baylanıslı bolǵan stol keri baǵıtda háreket etedi.

13. 3-suwretde nasos rotori 1 dıń aylanba háreketi kúsh tsilindrda 4 dagi porshen' 2 dıń tuwrı

sızıqlı háreketine ótkeriliwi mısal jol menende keltirilgen. Bólistiriw apparatı 3 suyıqlıqtıń

porshen' 6 oń hám shep tárepinen gezek menen beriliwin basqaradi hám uyqas túrde porshenning

islemey atırǵan tárepindegi suyıqlıqtıń ıdısqa qaytaldan shıǵıp ketiwin támiyinleydi.

13. 2-súwret. 13. 3-súwret

13. 4-suwretde bolsa nasos rotori 1 dıń aylanba háreketin gidrodvigatel' rotori 2 dıń aylanba

háreketine ózgeris sxeması berilgen. Bul sxemada gidrosistema ashıq boladı : suyıqlıq ıdıstan a

Truba boylap sıpab alınadı hám sol rezervuarǵa Truba b boylap shiǵarıladı. SHuningdek, kólemiy

gidrouzatma sxeması 13. 5-suwretde kórsetilgen, ol jaǵdayda nasos rotori 1 dıń aylanba háreketi

gidrodvigatel' rotori 2 dıń aylanba háreketine ózgertiriledi, ol jaǵdayda gidrosistema jabıq boladı.

13. 4-súwret. 13. 5-súwret.

Ilgerilama-qaytma etetuǵın gidrouzatmalarda suyıqlıqtıń potentsial energiyasın mexanik

energiyaǵa aylandırıwda porshenli gidrotsilindr sistemanıń tiykarǵı elementi esaplanadı. Bir

tárepleme háreket etetuǵın kúsh tsilindrlari tek bir tárepden suyıqlıq basımı tásirinde boladı,

teris háreket bolsa purjina tásirinde ámelge asadı. Bunday tsilindrlarni bir tárepleme

háreketanuvchi dep ataw qabıl etilgen. Bular menen bir qatarda óz-ara hám burılma

háreketleniwshi gidrotsilindrlar da qollanıladı. Burılma gidrotsilindrlar kvadrantlar dep ataladı.

Hár qıylı gidrotsilindrlar hám rotorni gidrodvigatellar (gidromotorlar) dıń sxemaları, apparatları hám

islew principleri «gidravlik dvigatellar» bapta kóriledi.

13. 5. Shıǵıw tezligin drosselli hám kólemiy basqarıw.

Drosselda basqarıwda nasos tutınıw etetuǵın quwat ózgermeytuǵın qaladı, gidrotsilindr

porshenini tezligi bolsa drossel' qarsılıgınıń úlkenligine baylanıslı. túrde ózgeredi. Moyning bir

bóleginde basım artıp ketedi hám hesh bir paydalı jumıs atqarmay, saqlaǵısh qaqpaq arqalı bakka qóyıladı.

Sonlıqtan, drosselli basqarıw sarp etiw úlkenliginiń, yaǵnıy gidrouzatma FIK dıń ózgeriwine

tiykarlanǵan. SHu sebepli drosselli basqarıw quwat kishi bolǵanda qollanıladı.

Kólemiy basqarıwlı gidrouzatmadan drosselli basqarıwdıń ayırmashılıǵı mınada, nasosda suyıqlıq

sarpı mudami tsilindrdagi suyıqlıq sarpınan úlken boladı. qaldıq may gidrotsilindrdan arnawlı bakka

chiqazib jiberiledi.

TCilindrga keletuǵın yamasa tsilindrdan shıǵıp ketetuǵın may muǵdarı gidrotsilindrdan shıǵıwda,

oǵan kirisiwde yamasa parallel jalǵanǵan drossel' menen basqarıladı.

Kólemiy basqarıwlı ilgerilenbe háreket etetuǵın uzatmaning sxeması 13. 6 -suwretde

kórsetilgen. Basqarılatuǵın nasos 1 járdeminde may gidrotsilindr 4 boslig'iga uzatıladı hám

porshen' 5 ni jıljıtadı. May tsilindrning shtok boslig'idan bóliwlegish 3 hám tirek qaqpaq 7 arqalı

bakka siqib shıǵadı. Porshen' tezligin basqıshsız tártipke salıw nasos uzatıwınıń ózgerip turıwı

esabına ámelge asadı. Porshenning háreket tezligi kishi bolǵanda, yaǵnıy nasos kishi uzatıwǵa

qaratb basqarılatuǵın bolsa, moyning oqib ketiw muǵdarın gidrotsilindrdan shıǵıs suyıqlıq

sarpı menen teńlestiriw múmkin. Bul bolsa júkleniw ózgergende tezliktiń ózgeriwine alıp keledi hám

porshenning háreket tezligi kishi bolǵanda kólemiy basqarıw múmkinshiliklerin shegaralap qóyadı.

Kólemiy basqarıwlı gidrouzatmaning ústinligi ózgeriwshen uzatıwdı nasostıń energiyasın

joǵatmastán, jumıs organındaǵı tezliktiń úzliksiz ózgerip turıwına múmkinshilik beriwinde bolıp tabıladı.

13. 6 -súwret.

Basqarıw usılın tańlaw kóplegen kórsetkishler menen anıqlanadı. Bularǵa quwat, basım,

paydalı júkleniwdiń xarakteri hám basqalar kiredi. Kólemiy basqarıw hám júkleniw ózgermeytuǵın

bolǵanda shtokdagi nasos quwatı hám porshen' tezligi nasostıń sorıwına proportsional bolıp tabıladı.

Basqarıwdıń bul usılı jumısqa túsiriwshi júkleniw bolǵanda hám shtokdagi úlken zorıǵıw talap

etkende qollanıladı.

13. 6. Kólemiy gidrouzatmalarning xarakteristikaları hám FIK.

Kólemiy gidrouzatma ájayıp bir ózgeshelikke iye: jetekleytuǵın valdagi momentti ózgermeytuǵın saqlaǵan

halda júkleniwdi ósiwi menen jumıs ásbaplarındaǵı zorıǵıw yamasa momentti úlkenlestire aladı. Bul ózgeshelik

metallarni islew, jer qazıw jumısları hám basqa jaǵdaylarda mashinalar daǵı júkleniw úlken aralıqta

ózgerip turıwı múmkin bolǵan hám operator waqıtında onıń ózgeriwin esapqa alıp motordı yamasa

jumıs ásbapların júktiń artıp ketiwi yamasa aynıwınan saqlawı zárúr bolǵan jaǵdaylarda júdá

qımbatlı bolıp tabıladı.

Jumıs organınan alınatuǵın quwat Nio suyıqlıq menen keltiralidigan Nc quwattan kishi.

Bulardıń qatnası

N

Nuo  

bolsa gidrouzatmaning ulıwma FIK ni beredi hám ol tómendegishe esaplanadı :

 = t ts tr

bunda t - bóliwlagichning FIK; ts - tsilindrning FIK; tr - tsilindrning ulıwma FIK.

NAZORAT SAVOLLARI:

1). Kólemiy nasoslar hám olardıń islew principin túsintiriń.

2). Kólemiy nasoslardıń ulıwma ózgesheliklerin túsintiriń.

3) Kólemiy nasoslardıń klassifikatsiyasini túsintiriń.

4) Gidrouzatmalarning wazıypaları, gruppalanıwı, qollanıw tarawı, abzallıǵı, kemshiligi.

5) Kólemiy gidrouzatmalarning islew principi.

6 ) CHiqish tezligin drosellash hám kólemiy basqarıw.

7) Kólemiy gidrouzatmalarning xarakteristikaları hám FIK.

TAYANCH IBORALAR:

avtomatikalıq basqarılatuǵın, aylanba háreket etetuǵın, aylanba háreket, bóylama jonıw, vintli

nasos, gidroapparat elementleri, gidrodvigatel', gidropresslar, gidrouzatma, drosselli basqarıw,

drossel', jer qazıw jumısları, zorıǵıw, ilgerilep baratuǵın, jumıs ásbapları, jumıs bolmasa

háreketlanmaydigan, úlken basım, úlken kúsh, úlken tezlik, qol menen basqarılatuǵın, kúsh

gidrosistemasi, kúsh tsilindri, kúsh, may muǵdarı, may, metalǵa qayta islew, metallarni islew,

mexanizm, mexanik energiya, quramalı nusqa kóshiriw, paxta zavodı, plastinkalı nasoslar, plunjerli

nasoslar, porshenli nasoslar, porshen', potentsial energiya, sarp etiw saqlaǵısh qaqpaqı, qózǵaw, suyıqlıq,

uzatıw, ózgertiw, paydalı jumıs orınlaw, paydalı júkleniw, kólem, kólemiy gidrouzatma, kólemiy nasos,

kólemiy nasoslar, aydaw qaqpaqı, shesternyali nasos, ergashuvchi gidrouzatmalar, júkleniw, joqarı

basım.