|
3-1. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida
korporatsiyalarning ahamiyati
Yirik korporativ tuzilmalarning tashkil etilishi XX asrda iqtisodiy rivojlanishning muhim tendensiyasi bo ‘ldi. Korporatsiyalar o‘z rivojlanish yo'lida va ularning jamiyat tomonidan qabul qilinishida fan-texnika, iktisodiyotning rivojlaiishi, aholi malakasi, ma’lumot darajasi bilan bog‘liq qator bosqichlarni bosib o‘tdi. Mazkur bosqichlaming har birida korporatsiyalar vujudga kelshiga har bir mamlakatda yuzaga kelgan korporativ madaniyat katta ta ’sir ko‘rsatdi. Hozirgi vaqtda korporativ sektorda mahsulot va xizmatlaming asosiy qismi ishlab chiqarilmoqda. Son nisbatiga ko‘ra sanoati rivojlangan mamlakat ularda korporatsiyalar, korporatsiyalarning umumiy sonida katta salmoqqa ega.Shu bilan birga, ular YalM ishlab chiqarishda va davlat byudjetining daromadlarida yetakchi mavqeni egallaydi. 2002-yilda Germaniyada 10 ta yirik korporatsiya (biznes-guruh)ga sanoat ishlab chiqarishining 15 foizi, AQSHda 27 foizi, Janubiy Koreyada 30-32 foizi, Rossiyada 38,7 foizi to‘g‘ri keldi .Jahonda yirik korporatsiyalar hal qiluvchi rol o‘ynashi haqida yana shu narsa dalolat beradiki, butun jahon ishlab chiqarishi hududining 1/4 qismiga yaqinini taxminan 600 ta moliya-sanoat guruhi nazorat qiladi. Ayniqsa, ko‘p ilm talab qiluvchi eng yangi ishlab chiqarishlar sohasida ularning salmog‘i yuqori, chunki aynan yirik birlashmalar yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga katta mablag' sarflashga qodir. Masalan, AQSHda elektron sanoat uchun jihozlar ishlab chiqarishda mingdan ortiq firma band, sotuvlaming yarmidan ko‘pi esa bor-yo‘g‘i 14 kompaniyaning ulushiga to’g‘ri keladi. Kompyuterlar ishlab chiqarishning to‘rtdan uch qismi to‘rtta yirik firma tomonidan amalga oshiriladi. Germaniya, Fransiya, Yaponiya va boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham xuddi shunday holat kuzatiladi.G ‘arbiy Yevropa mamlakatlari va Yaponiyaning urushdan keyingi tarixi shuni ko‘rsatmoqdaki, milliy sarmoya faqatgina qudratli moliya sanoat tuzilmalariga birlashib, davlat organlari bilan o ‘zaro jips hamkorlik qilsa hamda milliy va jahon iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga oluvchi huquqiy rejimda ishlasa, transmilliy korporatsiyalar va chet el moliya-sanoat guruhlari bilan raqobatlashishga qodir boladi.Yirik sanoat koiporatsiyalarining shakllanishi rivojlangan mamlakatlarda turlicha yo‘llar bilan kechdi. U G'arbiy Yevropa va AQSHda erkin bozor sharoitida kompaniyalarning qo‘shib olinishi va qo'shilishi yo‘lidan bordi. Osiyo mamlakatlari (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan)da ko‘p tarmoqli savdo-sanoat biriashmalari davlatning yordami bilan tashkil etildi. Davlat ularga hozir ham iqtisodiy beqarorlik holatlarida yordam ko‘rsatib turadi. Hozirgi paytda jahonda xo‘jalik subyektlari korporativ integratsiyalashuvining faol jarayoni kechmoqda. Korporativ integratsiyalashuv tadbirkorlikni tashkil etishning nafaqat sam arali, balki jahon xo‘jaligidagi zamonaviy o'zgarishlarga tez moslashadigan shakli bo‘lib qoldi.Bugungi kunda yirik integratsiyalashgan korporativ tuzilmalar iqtisodiyotning turli tarmoq va sektorlarida faoliyat ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, ular ikkita muhim tendensiya bilan tavsiflanadi:
— sanoat va kredit-moliya muassasalari, korporatsiyalar doirasida integratsiyalashuvi, ya’ni banklar va bank bo‘lmagan kredit-moliya muassasalarining korporatsiyalar tarkibidagi ishtiroki;
— transmilliylashuv, ya’ni chet elda shu’ba kompaniyalar va filiallar tashkil etib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investiniyalami amalga oshirgan holda o‘z faoliyati sohasini kengaytirishga intilish.
Hozirgi sharoitda milliy iqtisodiyot ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini va raqobatbardoshligini oshirishning asosi: birinchidan, innovasion-investision kapitalni oshirib borishdan, ikkinchidan, yirik korporativ tuzilmalar salohiyatidan oqilona foydalanish va uni diversifikatsiyalashdan, uchinchidan, tabiiy resurslar salohiyatining mavjudli va undan samarali foydalanishdan, shuningdek, jamiyatning professional bilim darajasidan iborat. Bunda gap korporativ tamoyillarga asoslangan korporativ tuzilma, ittifoq va uyushmalarni tashkil etish xususidagina emas, balki, «yirik korxonalarga moliyaviy magnetizmi — bu jahon iqtisodiy munosabatlaridagi reallik»1 ekanligini hisobga olgan holda kelajakda mamlakat iqtisodiyotining ozagi bo‘lishga qodir yirik korparatsiyalarning shakllantirish haqida bormoqda. Lekin mamlakatimiz o‘tish davridagi iqtisodiyotining xususiyati
integratsiya qilingan jarayonlami shakllantirish masalalariga sezilarli o‘zgartirishlarni kiritmoqda. Mamlakatimizning shakllanayotgan korporativ sohasining «muammoli joylari» sifatida namoyon bo‘luvchi xususiyatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
— kuzatuvchi kengashlaming kasb mahoratlari va faoliyatining samaradorligi yetishmasligi;
— mulklar tizimi to ‘g‘risidagi ma’lumotlaming shaffof emasligi, bu esa sarmoyadorlar qiziqishini pasaytiradi va sarmoya qarorlarini qabul qilishni murakkablashtiradi
— moliyaviy hisobotlaming xalqaro andozalaridan yetarli darajada foydalanmaslik;
— rivojlantirish va boshqarish strategiyasida hamda xavf-xatarlami boshqarishda kompaniyalarning pinhoniyligi;
— kompaniya kuzatuv kengashi a’zolari va menejerlari ishi samaradorligining rasman baholanishi va boshqalar.
Korporatsiyalar shakilanishi tahliliga yondashishda alohida e’tibor korporativ tuzilmalarga, ularning qurilishi, ichki shakliga murakkab integratsiya qilingan ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalar sifatida qaratiladi.Tadqiqotlar asosan korporativ tuzilmalar, ko‘proq xoldinglar va moliya-
viy-sanoat guruhlarini tashkil qilishning zarurligi, maqsadlari va me’yoriy-huquqiy shakllariga bag‘ishlangan. Mavzu jihatidan yaqin
bo‘lgan muammolar bo‘yicha mutaxassislar yirik korporativ tizimlarda ishlab chiqarish va kapital harakati jarayoni va xususiyatlarini tadqiqot qilishni o‘z vazifasi deb bilishadi. Mualliflammg ko‘pchiligi o‘tish iqtiso diyotiga ega mamlakatlarda korporatsiyalarni shakllantirish xususiyatlari, birinchi navbatda xususiylashtirish jarayoni va uning natijalariga bog‘hqligini ta’kidlaydilar, ammo iqtisodiyot barqarorlashgani sari texnologik yondoshishlar ustun bo'ladi. Texnologik yondashishda korporatsiyalar texnologik aloqa tamoyili bo‘yicha sotib olinadi va birlashtiriladi, yangi sheriklarni tanlashning mezoni esa texnologik moslashishdir.
Milliy iqtisodiyotda integratsiya jarayonlarining xususiyatlari sanoatni boshqarishning yillar davomida shakllangan soha tizimiga bog'liq. Rivojlangan bozor munosabatlariga ega mamlakatlarga evolyutsion tarzda qariyb ikki asr davomida rivojlanib kelayotgan sanoatning korporativ tuzilmasi xos.
Do'stlaringiz bilan baham: |
