Referati tekshirdi : Xolboyev I. Topshirdi : Abdullayeva M. Toshkent 2021 2

Atom yadrosining asosiy xususiyatlari 
Atom yadrosi turg’un(barqaror) yoki radioaktiv bo’lishi mumkin. Bu yadrolar 
massa soni A, elektr zaryadi Z, massasi M, massasiga bog’liq to’la bog’lanish 
energiyasi E
b
radiusi (o’lchami)R, spini I, magnit momenti µ, elektr kvadrupol 
momenti Q, izotopik spini T va shu yadroning to’lqin funksiyasiga xos bo’lgan 
juftligi π bilan xarakterlanadi. Radioaktiv yadrolar yana yemirilish turi, yarim 
yemirilish davri, yemirilish natijasida hosil bo’lgan α, β, γ nurlarning energiyasi 
bilanham xarakterlanadi. 
Atom yadrolari o’zlarining energetik holatlari bilan xarakterlanib, eng kichik 
energiyali holatga yadroning asosiy holati va undan yuqori energiyaga ega bo’lgan 
holatlarga uyg’ongan holatlar deb ataladi. Yadro xususiyatlarining hammasi 
yadroning asosiy holatlari uchun ham, uyg’ongan holati uchunham xosdir. Massa 
soni A va zaryadi Z dan tashqari hamma xususiyatlari holat energiyasi o’zgarganda 
o’zgarishi mumkin. Uyg’ongan holatdagi yadro xususiyatlariga yadroning bir 
energetik holatdan ikkinchisiga o’tish usuli, yadroviy reaksiyalar ko’rilganda 
zarraning yadro bilan yoki yadrolarning o’zaro ta’sirlashish kesimi va yadroviy 
reaksiyalarda ajralgan energiya, ikkilamchi zarralarning burchak taqsimoti va 
boshqa kattaliklar bilan xarakterlanadi. 
Yadro zaryadini aniqlashning usullari: 
1.1913-yilda kashf etilgan ingliz olimi Mozli qonunuga ko’ra, yadro zaryadi 
ushbu yadro atomi qobig’idan chiqayotgan xarakteristik roentgen nurlar chastotasi 
ν quyidagi bog’lanishga ega: 
√𝜈
=AZ-B 

---

6 
Xarakteristik rentgen nurlanishi atomning ichki (masalan, K, L, M va h.k) 
qobig’larda hosil bo’lgan bo’sh o’rinlarni yuqori qobig’dagi elektironlar 
egallaganda hosil bo’lar edi. Nurlanish seriyasidan iborat bo’lib , berilgan nurlanish 
seriyasi uchun A va B o’zgarmas koeffitsientlar element turiga bog’liq emas. A va 
B koeffitsientlar ma’lum bo’lsa, xarakteristik roentgen nurlanish chastotasini 
tajribada o’lchab, elementning tartib nomeri Z ni aniqlash mumkin. 
2.Atom yadrosining zaryadini 1920-yilda Chadvik qo’llagan usul bilan ham 
aniqlash mumkin. Bunda α-zarralarning yupqa metall yaproqcha (plyonka)lardan 
sochilishi uchun Rezerford keltirib chiqargan formuladan foydalaniladi: 
𝑑𝑁
𝑁
0
=nd(
𝑍𝑒
2
𝑚
𝛼
𝑣
)
2
𝑑Ὠ
sin
𝜃
2
4
bunda:dN-θ burchak yo’nalishidagi dὨ fazoviy burchak ichida sochilgan α-
zarralar soni: 
N
0
-zarralarning dastlabki soni; 
n-muhitning hajm birligidagi yadrolar sono; 
d-muhit qalinligi. 
Berilgan radioaktiv pereparat uchun α-zarraning tezligi v ma’lum. Rezerford 
tajribasi yuqoridagi formula yordamida sochilgan α-zarralarni hisoblab, sochuvchi 
yadro zaryadini topish mumkin. 
3.Elektir zaryadning miqdori barcha yadro jarayonlarida saqlanadi. Bunga 
elektr zaryadning saqlanish qonuni deb ataladi. Shunga ko’ra, yadro reaksiyalari va 
yemirilishlarida zaryad balansiga ko’ra aniqlash mumkin.