Referati. O’qituvchi: FarhodbekIbrohimov Talaba: AliqulovIslomjon

1 Общая Теория государства и права. Академический курс. Т.2. – М., 1998. – 99-bet. 2 Qаrаng: Синюков В.Н. Российская правовая система. Введение в общую теорию. – Саратов, 1994. – 166-bet. 3 Qаrаng: Давид Р. Основные правовые системы современности. – М., 1988.

397

XIX bob. Hozirgi dunyo huquqiy tizimlari

huquqiy madaniyati, an’anasi kabilarni aks ettiradi. «Huquq oilasi» instituti «huquqning tarixiy tipi» tushunchasiga nisbatan ikkilamchi, yordamchi hisoblanadi, huquq shaklining nisbatan mustaqilligini, huquqning texnik-yuridik mazmunini, o‘ziga xosligini aks ettiradi. Shunday qilib, huquq oilasi deganda, bir huquq chegarasida tarixiy shakllanishining o‘xshashligi asosida birlashgan milliy huquq tizimlarining ozmi-ko‘pmi keng majmui, huquqiy manbalar tuzilishi, yetakchi huquq sohalari va huquq institutlari, huquqni qo‘llash, yuridik fanning umumiy jihatlari tushuniladi. Tahlillarga xulosa yasab, huquqiy tushunchalarni «obyekt doirasi» (hajmi) yoki tartibga solish jarayoni bo‘yicha tartiblashtirsak, dunyo huquqiy xaritasi: huquq oilalari, huquqiy tizimlar va milliy huquq tizimlari kabi iyerarxik ko‘rinishga ega bo‘ladi.

Hozirgi zamonda ikki yuzdan ortiq mamlakatlarda alohida milliy huquqiy tizimlar amal qilmoqda. Bir tomondan, barcha huquqiy tizimlar o‘zaro o‘xshash jihatlarga ega; ikkinchi tomondan, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lganligi bois milliy huquqiy tizimlar bir-biridan farq qiladi. Har bir davlatda yashovchi xalqlarning o‘z urf-odatlari, an’analari, o‘ziga xos qonunchilik hujjatlari, yurisdiksion organlari, huquqiy mafkurasi, huquqiy ongi (mentaliteti) va huquqiy madaniyati mavjud. Mamlakatning huquqiy jihatdan alohidaligi, uning o‘ziga xosligi tegishli jamiyatning alohida huquqiy tizimga (huquqiy ong, huquqiy normalar, an’analar, munosabatlar va muassasalarga) ega bo‘lishini taqozo etadi. Biroq, hozirgi dunyoda turli-tuman milliy huquqiy tizimlar bo‘lishiga qaramay, ularni bir necha huquqiy oilalarga birlashtirishga (taqsimlashga), guruhlashtirishga imkon beruvchi umumiy jihatlar, o‘xshash belgilar mavjud. Mazkur umumiy belgi va xususiyatlar huquqiy tizimlarni alohida huquqiy guruhlarga, huquqiy oilalarga tasniflash imkonini beradi. Tasniflash usuli deyarli barcha fanlar tomonidan qo‘llaniladi, masalan, lingvistikada – roman, slavyan, ingliz, turkiy til guruhlari; dinshunoslikda – islom, nasroniylik, buddizm, iudaizm va hokazo; tabiiy fanlarda (hayvonot va jonzotlar borasida) – o‘txo‘rlar va sudralib yuruvchilar; quruqlikda yashovchilar va suvda yashovchilar kabi tasniflar uchraydi. Huquqshunoslik fanida tasniflash orqali biz huquqiy tizimlarning ayrim juz’iy jihatlariga berilmagan holda ularning muhim xususiyatlariga ko‘ra, huquqiy oilalarga ajratib mohiyat-belgilarini tadqiq etish maqsadiga erishamiz. Ushbu tasniflashga falsafiy yondashiladigan bo‘lsa, bunda huquqiy Dunyo huquqiy tizimlarining tasniflanishi2-§.

398

Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi

oila – umumiylik, huquqiy guruh – alohidalik va milliy huquqiy tizim – xususiylik hodisasini aks ettiradi. Hozirgi dunyo huquqiy tizimlarining tarkibiy tuzilishi jihatidan murakkab bo‘lgan huquqiy oila, huquqiy guruh va alohida milliy huquqiy tizimlar tarzida tasniflash ilmiy afzallik va maqbullikka ega. Bunda huquqiy oilaning tarkibida yanada aniqroq tasniflash o‘tkazib, uni alohida huquqiy guruhlarga, huquqiy tuzilmalarga ajratish mumkin. Masalan, roman-german huquqiy oilasi tarkibida fransuz huquqi guruhini va german huquqi guruhini ajratish mumkin; umumiy huquq oilasida – ingliz huquqi guruhini va amerika huquqi guruhini ajratib ko‘rsatish mumkin. Turli mamlakatlardagi huquqiy tizimlarni tasniflashning bir qancha mezonlari mavjud: Vujudga kelish va rivojlanish genezisining umumiyligi. Ushbu tizimlar tarixan o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, umumiy davlat – huquqiy ildizdan o‘sib chiqqan (ular qadimgi davlatlardan o‘sib chiqqan va yagona huquqiy ibtido, huquqiy prinsiplar va mezon – normalarga tayanadi). Huquqiy normalarning mustahkamlanish va ifodalanish shakli (manbalari) ning umumiyligi. Gap huquqni ifodalashning tashqi ko‘rinishi haqida bormoqda. Bunda huquq normalari qanday o‘rnatiladi, qaysi manbalarda ifodalanadi (qonundami, sud qarori yoki shartnomadami?), ularning roli va ahamiyati, nisbati kabilar aniqlanadi. Strukturasining (tarkibiy tuzilishining) yagonaligi, o‘xshashligi. Dunyoning bir huquqiy oilasiga kiruvchi huquqiy tizimlar normativ-huquqiy materialni joylashtirishning (shakllantirishning) o‘xshash strukturasiga ega. Bu o‘xshashlik, odatda, birinchidan, bu mikro darajada, ya’ni huquqiy normaning tarkibiy tuzilishi darajasida, ikkinchidan, makro darajada – normativ material yirik tuzilmalari (huquq tarmog‘i, subtarmog‘i, qonunchilikning kompleks tuzilmalari) ning tarkibiy tuzilishi (strukturasi) darajasida ko‘rinadi. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish prinsiplarining umumiyligi. Bu prinsiplar ba’zi davlatlarda subyektlarning erkinligi, tengligi g‘oyalarida, odil sudlovning obyektivligida ifodalansa, boshqa davlatlarda diniy asoslarda namoyon bo‘ladi, uchinchi mamlakatlarda – milliy sotsialistik g‘oyalarda ifodalanadi. Yuridik kategoriya va tushunchalarning, terminlar va yuridik texnika qoidalarining yagonaligi, huquq normalarini tizimlashtirishning birligi. Huquqiy jihatdan «qarindosh», turdosh bo‘lgan mamlakatlar, odatda, o‘z ahamiyati va ma’nosi bo‘yicha o‘xshash iboralarni, tushunchalarni ishlatadilar. Bu hol ularning kelib chiqishi umumiyligi bilan bog‘liq1. Shu sababli, bir huquqiy

1 Qаrаng: Теория государства и права / Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. – М., 1997. – 509–510-betlar.

399

XIX bob. Hozirgi dunyo huquqiy tizimlari

tizimga (huquqiy oilaga) kiruvchi davlatlarning qonun chiqaruvchi organlari huquqiy hujjatlarning matnini yaratishda bir xil yuridik konstruksiyalardan, normativ materialni shakllantirish usulidan, ularni tartibga solish va tizimlashtirishning o‘xshash uslublaridan foydalanadilar. Hozirgi zamonda faoliyat yuritayotgan asosiy huquqiy tizimlarni tasniflashda huquqshunos tafakkur yuritib, uncha ko‘p bo‘lmagan huquqiy tizimlar tahlili bilan cheklanishi lozim. Chunki, kimki tasniflash chog‘ida sayyoramizdagi barcha huquqiy tizimlarni qamrab olishga intilsa, u juda katta empirik material ummoniga g‘arq bo‘lib ketadi. Bugungacha mavjud biron – bir xalqaro ensiklopediyada dunyodagi barcha huquqiy tizimlar ro‘yxati to‘la aks ettirilmagan. Huquqiy tizimlar tahlili bilan shug‘ullanadigan huquqshunos, eng avvalo, tarixan tarkib topgan asosiy (shajarani boshlab beruvchi) huquqiy tizimni aniqlab olishi, so‘ngra uning geografik yoyilishini, ya’ni resepsiya qilinganligini kuzatishi (o‘rganishi) lozim. Agar dunyo huquqiy xaritasiga e’tibor bilan razm solinsa, davlatlarning uchdan ikki qismi ikki asosiy huquq tizimiga (huquqiy oilaga): roman-german va ingliz huquqiy tizimlariga daxldor hisoblanadi. Tasniflash mezoni sifatida quyidagi asoslar olinadi: birinchidan, huquqiy tizimning geografik jihatdan qanchalik keng yoki tor yoyilganligi, ikkinchidan, huquqiy tizimning tarixiy ildizlari va rivojlanish yo‘llari; uchinchidan, tizim tarkibidagi yuridik institutlar va huquqiy tarmoqlar hisobga olinadi. Ushbu mezonlardan foydalanishda madaniy, etnik, milliy, geografik, diniy, huquqiytexnikaviy, huquqiy-uslubiy va hokazo omillar ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Huquqiy tizimlarni tasniflashning mazmuni buning uchun tanlab olinadigan mezonga bog‘liq bo‘ladi. Bunday mezonlar yana formal – yuridik, ma’rifiy (sivilizatsiyali), ma’naviy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-siyosiy (formatsiyaviy) bo‘lishi mumkin. Bu mezonlarning turli kombinatsiyalarda qo‘llanilishi zamonaviy qiyosiy huquqshunoslikda tasniflashning o‘ziga xos jihatidir. Chunki, bitta mezon dunyoning yuridik xaritasi haqida mufassal bilim hosil qilishi mushkul. Masalan, hozirgi Xitoyning huquqiy tizimi formal – yuridik mezonga ko‘ra, roman-german huquqiy oilasiga taalluqli bo‘lsa, ma’rifiy va ma’naviy mezonga muvofiq – an’anaviy (odat huquqi tizimiga) tizimga, ijtimoiy-siyosiy mezonga binoan – sotsialistik huquqiy oilaga mansubdir. Ba’zi mamlakatlarning huquqiy tizimi o‘z tarixiy rivojlanish xususiyatlariga ko‘ra hech bir huquqiy oilaga mos kelmaydi. Masalan, Shotlandiyaning huquqiy tizimi umumiy (anglo-sakson) huquq bilan kontinental (roman-german) huquq tizimlarining uyg‘unlashgan ko‘rinishi sifatida maydonga chiqadi. Shuningdek, anglo-sakson va roman-german tizimlarining uyg‘unlashgan ko‘rinishi AQSh ning Luiziana shtati, Kanadaning Kvebek provinsiyasida kuzatiladi. Hozirgi Isroilning huquqiy tizimi uch