Referati mavzu: Yosh davrining psixologiyasi. Reja: Psixika materiya evolyutsiyasining natijasi sifatida

4.Instinktlar, ko`nikmalar. Instinktlar hayvonlar hatti-harakat-larining murakkab, tug`ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda cho`p, loy tanlashi, o`rgimchaklarning to`qish san`ati. Asalari o`z kataklariga go`yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan quradi. Bundan tashqari asalarilarda bir-biriga xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator moslashuv harakatlari tuzilmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa harakatni vujudga keltiradi. Instiktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o`zining «maqsadga muvofiqligi» bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu maqsadga muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar ma`lum tashqi kuzatuvchi(lar)ning ta`sir ko`rsatishiga javob tariqasida yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o`zgarmaydi, lekin bu harakatning bironta muhim qismi o`zgarib qolsa, u har gal asalarilarning asal saqlash uchun yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo`yilsa (ya`ni tagi teshib qo`yilsa), bunday holda asalari ma`lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo`lsa ham, uyaning og`zini ustki tomondan mum bilan berkitib qo`ya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdir. Shuni qayd qilib o`tish kerakki, garchi ma`lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos bo`lsa ham, lekin amalga oshirish alohida organizmlarda biroz boshqacharoq bo`ladi. Instinktiv xatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har xil tarzda amalga oshirilishi yashash keskin o`zgargan holda organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi.
Ko`nikmalar. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda, xususan sut emizuvchilarda hatti-harakatning yanada aynanroq aks ettirishga yordam beruvchi yangi, ildamroq shakllari ko`proq rol o`ynaydi. Bular-ko`nikmalar (harakatlarning individual tarzda orttirilgan shakllari). Ko`nikma deganda hayvonlarda shartli bog`lanishlar asosida yuz beruvchi va avtomatik ravishda sodir bo`luvchi harakatlar tushuniladi. Instinktlar singari ko`nikmalar ham taraqqiyotning turli bosqichlarida uchraydi. Lekin yaqqol ifodalangan ko`nikmalarni faqat bosh miyaning po`stiga ega bo`lgan hayvonlardagina ko`rish mumkin.
Hayvonlar ko`nikmalarning tarkibiga kiruvchi harakat elementlari hayvon maxsus bo`lgan turning tajribasini qayta tiklovchi tug`ma harakatlardan ham takrorlash jarayonida mustahkamlangan tasodifiy harakat namunalaridan iborat bo`lmog`i mumkin. Hayvonlarda hosil qilingan (bo`lgan) ko`nikmalar sharoit murakkablashishi yoki o`zgarishi bilan o`zi ham o`zgarishi, yangi, o`zgartirilgan sharoitga ko`chishi mumkin. Ko`nikmalar bir-birlaridan muhim jihatdan farq qilishlari mumkin bir holatda ko`nikmalar o`zlarining avtomatizmlariga ko`ra instikntlarga yaqinlashsada, boshqa bir holatda intellektual harakatlarga yaqinlashadilar.