Referat tema : Jinayat protsessiniń principleri túsinigi hám mánisi Tapsırdı : J. Matyakupov Qabılladı : B. Qlisheva

2.1 Jınayat protsessiniń basqıshları
Jınayat protsessiniń tiykarǵı ózgesheligi onıń huqıqıy tábiyatı, hár qanday tártipsizlik táreplerin esaptan tısqarı etetuǵın tiyisli háreketler jáne social munasábetler sisteması hám de izbe-izliginiń anıq hám tolıq tártipke salıwın óz ishine aladı. Bul terminniń kelip shıǵıw mánisine muwapıq (“protsess” - arnawlı bir hádiyse, jaǵdaylardıń aǵımı, keshiwi, izbe-izlik menen almaslawı ) jınayat protsessi besew tiykarǵı hám eki bólek basqıshlarǵa bólinedi. Jınayat protsessi basqıshı - onıń salıstırǵanda ajıratılǵan bólegi bolıp, ol (jınayat jumısların sudta kóriwdiń ulıwma wazıypalarınan kelip shıǵıs ) anıq wazıypalar, qatnasıwshılardıń bólek sheńberi, jınayat protsessual háreketler hám huqıqıy munasábetlerdiń ayriqshalıǵı, olardı rásmiylestiretuǵın jınayat protsessual hújjetlerdiń ózgesheligi menen xarakterlenedi. Ol salıstırǵanda (tolıq emes) ajıratılǵan dep esaplanadı, sebebi keyin ǵárezsiz boladı, áyne waqıtta ol jınayat protsessiniń jınayat jumısların sudta kóriwdiń tiyisli wazıypalarına muwapıq bolǵan birden-bir jınayat protsessi sistemasın quraytuǵın basqa basqıshları menen óz-ara baylanıslı hám bir-birine ótiw jaǵdayında boladı.
Jınayat protsessi tómendegiler menen xarakterlenetuǵın bir neshe basqıshlardan ibarat esaplanadi:
a) jınayat protsessiniń ulıwma wazıypalarınan kelip shıǵıs óziniń bólek wazıypaları menen;
b) qatnasıwshılardıń bólek quramı menen;
v) bul qatnasıwshılardıń ayriqsha háreketleri hám huqıqıy munasábetleri menen;
g) bul iskerlikke juwmaq jasalatın ayriqsha hújjetler menen.
Jınayat protsessiniń basqıshları bir-birinen keyin, qatań izbe-izlik menen ámelge asıriladı.
Protsesstiń dáslepki basqıshı retinde jınayat jumısın qozǵatıw sonnan ibarat, mámlekettiń kepillikli organı (lawazımlı shaxs ) jınayat belgileri ámeldegi bolǵanda jumıs júrgiziwdi baslaw tuwrısında qarar qabıl etedi. Jınayat jumısın qozǵatıw hújjeti jınayat protsessiniń keyingi basqıshlarında nızamda názerde tutılǵan protsessual háreketlerdi orınlaw ushın huqıqıy tiykar bolıp xızmet etedi (JPKniń 321-338-m.). Jınayat jumısın qozǵatıw - qandayda-bir de jınayat jumısı shetlep ótalmaytuǵın basqısh bolıp tabıladı.
Sorastırıw hám dáslepki tergew basqıshı prokuror qadaǵalawı astında ámelge asırilatuǵın sorastırıw hám de dáslepki tergew shólkemleriniń jınayat hádiysesi bar ekenligi yamasa joq ekenligin, onı júz etkenlikte ayıplanıwshılardı, jınayat sebepli jetkizilgen záleldiń ózgesheligi hám muǵdarın hám de jumıs ushın áhmiyetli bolǵan basqa jaǵdaylardı anıqlaw ushın dálillerdi jıynaw, bekkemlew hám izertlew boyınsha iskerliginen ibarat esaplanadi. Geyde bul basqısh dáslepki tergew basqıshı dep ataladı. “Dáslepki tergew” termini sorastırıw hám dáslepki tergewdi óz ishine aladı. Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikası aymaǵında JPKnıń 345-statyası 1-bólegine muwapıq barlıq jınayat jumısları boyınsha dáslepki tergewdi júrgiziw májburiyligi belgilengen. Sorastırıw 10 kúnlik múddette (JPKnıń 341-statyası ) keshiktirib bolmaytuǵın tergew háreketlerin júrgiziw jolı menen jınayattıń aldın alıw yamasa onıń payda etiliwine shek qoyıwdı ; dálillerdi jıynaw hám saqlawdı ; jınayat júz etkenlikte gúman etiletuǵınlardı ustaw hám de jasırınǵan gúman etiletuǵınlardı hám ayıplanıwshılardı izlep tabıwdı ; jınayat sebepli jetkizilgen múlkshilik zıyan oranıwın támiyinlewdi (JPKnıń 339 -m.) óz ishine aladı. Dáslepki tergew - jumıstıń barlıq jaǵdayları boyınsha sudqa shekem jumıs júritiliwi jáne onıń juwmaqları sud ushın dáslepki ózgeshelikke iye bolıp, olar sud tikkeley dálillerdi izertlew sharayatında táreplerdiń teń haqlılıǵı hám tartıs tiykarında tekseriliwi kerek.
Dáslepki tergew jınayat jumısın tamamlaw tuwrısında qarar shıǵarıw, ayıplaw juwmaǵı tuzib, jumıstı sudqa jiberiw yamasa jumıstı medicinalıq tártiptegi májbúrlew ilajların qollaw máselesin kóriw ushın sudqa jiberiw tuwrısında qarar shıǵarıw menen tamamlanadı (JPKnıń 372-m.). Birinshi instantsiya sudında jumıs júrgiziw. Birinshi instantsiya sudında jumıs júrgiziw sudiyanıń kelip túsken jumıs menen tanısıwı hám de tómendegi qararlardan birin qabıllawınan baslanadı : jınayat jumısın sudta kóriw ushın belgilew tuwrısında ; jumıstıń júritiliwin toqtatıw tuwrısında ; jınayat jumısın tamamlaw tuwrısında ; jınayat jumısın qosımsha tergewge qaytarıw tuwrısında (JPKnıń 395, 404-m.). Barlıq sanap ótilgen máselelerdi sudiya jalǵız ózi sheshedi, yaǵnıy bul jerde qatnasıwshılardıń bólek quramı, olardıń ayriqsha háreketleri hám de qatnasıwshılar ortasında júzege keletuǵın tiyisli huqıqıy munasábetler joq. Sonıń ushın Ózbekstan Respublikası Jınayat protsessual kodeksinde (JPKnıń395-405-m.) jınayat jumısın sudta kóriw ushın belgilewdiń házirgi nızamlı hal etiliwi ǵárezsiz basqısh dep esaplanıwı múmkin emes. Ol tek sud talqılawı basqıshına jalǵanıp ketetuǵın dáwir dep esaplanıwı múmkin. Aldın bul basqısh “sudqa beriw” dep atalar edi. Kóplegen protsessualshı ilimpazlardıń pikirine kóre, bul tariyp onıń mazmunı hám maqsetin anıqlaw sáwlelendiredi.
Sud talqılawı jınayat protsessiniń zárúrli basqıshı bolıp, ol jaǵdayda sud jumıstı mánisine kóre kórip shıǵadı hám sheshedi, yaǵnıy sotlaniwshiniń ayıplılıǵı yamasa gúnasizlıǵı, sonıń menen birge oǵan salıstırǵanda jınayatlı jaza ilajların qollaw yamasa qollamaw tuwrısındaǵı máseleni sheshedi.
Bul basqısh húkim yamasa sud iskerliginiń tamamlanıwın ańlatatuǵın basqa sud hújjeti shıǵarılıwı (húkim shıǵarıw, jumıstı qosımsha tergewge jiberiw yamasa sud talqılawına qaytarıw, jarasıw tuwrısında ajırasıw shıǵarıw hám taǵı basqa ) menen tamam boladı. Sud talqılawınıń basqıshı protsessual iskerlik qatnasıwshılarınıń eń keń sheńberi hám de jınayat protsessiniń barlıq principlerı tolıqlıǵınsha ámelge asırılıwı menen xarakterlenedi. Sud talqılawında medicinalıq tártiptegi májbúrlew ilajların zárúr jaǵdaylarda qollaw máselesi de sheshiledi (JPKnıń 406 -453-m.).
Apellyatsiya tártibinde jumıs júrgiziw protsess qatnasıwshısınıń apellyatsiya shaǵımı yamasa prokurordıń apellyatsiya protesti sebepli ámelge asıriladı hám de joqarı turıwshı sud tárepinen nızamlı kúshke kirmegen sud qararlarınıń nızamlılıǵı, tıyanaqlılıǵı hám ádalatlılıǵın tekseriwden ibarat boladı. Bunday tekseriw nátiyjesinde sud qarardı ózgertirmesten qaldıradi yaki onı biykar etedi yamasa onı ózgertiredi.
Suddıń nızamlı kúshke kirgen hukmi, ajırasıwı hám sheshimin jırlaw basqıshı tiyisli sud tárepinen bul qararlardı iske qaratıw, qararlardı jırlawdıń ózi menen baylanıslı qatar máselelerdi hám de hukmdi jırlaw waqtında júzege kelgen máselelerdi sheshiwden ibarat esaplanadi. Usı basqısh sud sheshimi ústinen apellyatsiya tártibinde shaǵım qılıw yamasa protest bildiriw múddetleri tawısıwı menen (onıń ústinen shaǵım etilmegende yamasa protest bildirilmegende) yaki apellyatsiya instantsiyasi tárepinen jumıs kórilgeninen yamasa apellyatsiya tártibinde shaǵım etilmeytuǵın hám protest bildirilmeytuǵın qarar qabıl etilgeninen keyin baslanadı.
Sanap ótilgen besew ápiwayı basqıshlardan tısqarı, jınayat protsessinde bólek, tolıq basqısh - nızamlı kúshke kirgen húkimler, ajırasıwlar hám qararlardıń nızamlılıǵı, tıyanaqlılıǵı hám de ádalatlılıǵın tekseriw basqıshı da málim (JPKnıń 510 -521-m.). Jańa ashılǵan jaǵdaylar munasábeti menen jumıs júrgiziwdi qaytaldan baslaw ámeldegi JPK boyınsha qadaǵalaw tártibinde jumıs júrgiziw basqıshı menen qamtıp alınadı (JPKnıń 522-527-m.). Qadaǵalaw tártibinde jumıs júrgiziw hám de islerdiń jańa ashılǵan jaǵdaylar boyınsha qayta qozǵatılıwı basqıshında suddıń kúshke kirgen hújjeti ámeldegi bolǵanda hám protsessniń normal alıp barılıwında saldamlı qaǵıyda buzıwshılar málim bolǵanda protsessual iskerlikti ámelge asırıw zárúrshiligi payda boladı. Sonday etip, protsesstiń tiykarǵı basqıshlarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw tolıq basqısh tómendegilerdi názerde tutadı :
a) suddıń nızamlı kúshke kirgen hukmi bar ekenligi (ulıwma qaǵıydaǵa kóre);
b) lawazımlı adamlardıń soǵan tiyisli bólek pikiri. Mısalı, eger jınayat jumısı ádetde bir basqıshdan basqasına óz-ózinen ótken bolsa (eger ol aldınǵısında tamamlanılmaǵan yamasa toqtatilmagan bolsa ), ol jaǵdayda sud qadaǵalawı tártibinde yamasa jańa ashılǵan jaǵdaylar boyınsha qayta kórip shıǵilıwı, eger arnawlı kepillikli lawazımlı shaxs bunıń zárúrshiligi bar dep esaplasa, múmkin.