Referat mavzulari ro’yxati

Xom ashyo materiallari. 
Gazli plastmassalarni tayyorlashda quyidagi asosiy 
komponentlar ishlatiladi: polimerlar, gaz hosil qiluvchi moddalar, qotiruvchilar. 
Plastmassalarning mustahkamlik, elastiklik, issiqqa chidamlilik va boshqa 
xususiyatlarini yaxshilash uchun, plastmassalarga aniq miqdorda to‘ldiruvchilar, 
plastifiqatorlar, katalizator va ingibitorlar qo‘shiladi. Bu qo‘shimchalar qimmatbaho 
polimerlar sarfini pasaytiradi, massani qayta ishlash jarayonini yaxshilaydi va shu 
bilan issiqlik izolyasiya plastmassalarni qo‘llash sohalarini kengaytiradi. 
Ko‘pikplastlar olish uchun polimerlar quyidagilarga ko‘ra bo‘linadi: 
a) kimyoviy tarkibiga ko‘ra, polistirol, polivinilxlorid, poliuretan, fenol-
formaldegid, karbomid va boshqalar; 
b) Yuqori molekulyar tuzilish usuliga ko‘ra, polimerizatsion va 
polikondensatsion; 

---

96 
v) isitishdagi holatiga ko‘ra, termoplastik va termoreaktiv. 
Polimerizatsion smolalar yuqori haroratlarda yoki katalizatorlar yordamida 
olinuvchi cheksiz birliklar molekulalari birlashgan mahsulotdir, natijada boshlang‘ich 
moddadan yangi yuqori molekulyar boshqa xususiyatli modda sintezlanadi. 
Polikondensatsion smolalar reaksiyasida suv va boshqa mahsulotlar ajralib 
chiqqan, reaksiyali moddalar molekulasining birlashishi yo‘li bilan olinuvchi yuqori 
molekulyar moddadir. Masalan, fenolning formaldegid bilan o‘zaro aloqasida 
fenolformaldegid bilan smola va suv hosil bo‘ladi. 
Termoplasitik smolalar deb, cheksiz miqdorda ketma-ket isitilganda yumshashi 
va sovuganda qotishi mumkin bo‘lgan smolalarga aytiladi. Termoplastik deb ko‘pgina 
polimerizatsion smolalar: polistirol, polivinilxlorid, polietilen va boshqalar, hamda 
ayrim polikondensatsionlar. 
Termoreaktiv deb, bir marta qotgan va harorat oshishida yoki qayta isitishda 
ham erimaydigan smolaga aytiladi. Termoreaktiv smolalarga polikondensatsion 
smolalar kiradi: fenol-formaldegid, karbamid va boshqalar.
Polistirol. Organik kimyodan ma’lumki, stirol etil-benzoldan olinib, juda o‘tkir 
hidli birlik S
6
N
5
-SN=CH
2 
o‘zida aks ettiradi. Stirol-shaffof suyuqlik. Polimerlashda 
stirol qotib, shishavand massaga aylanadi. Stirol polimeri – polistirol –yuqori 
molekulyar birlik, uning asosida qurilishda keng qo‘llaniluvchi isituvchi –
ko‘pikpolistirol tayyorlanadi. 
Polistirolni – stirolni blokda, aralashma, emulsiya va suspenziyada polimerlash 
yo‘li bilan olinadi. 
Polistirolning polimerlash darajasi n 500 dan 2000 gacha o‘zgaradi. Polistirol – 
hidsiz va mazasiz qattiq plastik, tutab yonadi, uning mexanik xususiyatlari 
polimerlash darajasiga bog‘liq. 
Polivinilxlorid – vinilxloridni polimerlash yo‘li bilan olingan termoplast amorf 
kukun CN
2
=CH-Cl. 
Polivinilxloridning polimerlash darajasi 100-2500 chegarasida bo‘ladi. 
Fenol-formaldegid polimerlarni nordon va ishqoriy katalizatorlar ishtirokidagi 
fenol (S
6
N
5
OH) va formaldegid (NSON) o‘zaro aloqasida olinadi. 
Bu polimerlarning polikondensatsiya darajasi 4-8 chegarasidadir. Fenol-
formaldegid polimerlarni qattiq holatda ham, suyuq holatda ham olish mumkin. Ular 
och-sariqdan to‘q jigar ranggacha bo‘ladi. Ular asosida olingan ko‘pikplastlar sariq 
jigar rang tusga ega. 
Fenolformaldegid polimerlar yuqori issiqlik chidamlilikka ega, shuning uchun 
ayrim ko‘pikplast turlarini 350-400
0
S gacha temperaturada qo‘llash mumkin.
Poliuretan polimerlar. Poliuretan – uretan-karbamin kislotasi efirini 
polimerizatsiyasi mahsuloti. 
Poliuretan kristall tolasimon modda. Poliuretanlar xom ashyosiga mos 
qo‘shimchalarni qo‘shib, ularga turli xususiyatlar: termoplastiklik va termoreaktivlik, 
elastiklik va yumshoqlik, qattiqlik xususiyatlarini berish mumkin. 
Bunday ko‘pikplastlarni tayyorlashda ikki asosiy komponent ishlatiladi: ko‘p 
asosli kislotaning ko‘p atomli spirtlar bilan o‘zaro ta’sirida olingan poliefir, hamda 
aromatik yoki alifatik qatorning polifunksional izotsianati. 
Poliepoksid polimerlar. Epoksid smolalar – epixlorgidrin va tarkibidagi 
epoksiguruh bo‘lgan boshqa birikmalarning ko‘p atomli fenollar (dioksidifenilpropan 
va boshqalar) bilan o‘zaro ta’sirida olinadi. 

---

97 
Molekulyar og‘irligi 1500 gacha bo‘lgan epoksid smolalar termoplastik 
hisoblanadi va 200
0
C gacha isitilganda yumshoqlik va eruvchanlikni saqlaydi. 
Past molekulyar suyuq epoksid smolalar o‘zicha qotmaydi va 200
0
C gacha 
haroratlarda yetarlicha barqarordir. 
Kremniyorganik polimerlar. Bunday polimerlar strukturasi noorganik yuqori 
molekulyar modda bo‘lgan polikrem kislota tuzlari – silikatlar strukturasiga o‘xshash. 
Kremniyorganik polimerlar (ko‘pikpolisiloksanlar) xususiyatlari, birinchi 
navbatda, chiziqli va fazoviy bo‘lishi mumkin bo‘lgan boshlang‘ich polimerlar 
tuzilishi bilan tushuntiriladi. Kremniyorganik polimerlar yuqori harorat chidamliligi 
bilan farqlanadi. Termoishqoriy jarayon 250-300
0
C haroratlarda rivojlana boshlaydi. 
Barcha kremniyorganik polimerlar yuqori bo‘lmagan mexanik mustahkamlikka 
ega, bu molekulyar o‘zaro aloqa kuchlarining kichik kattaligi bilan tushuntiriladi. 
Ko‘piruvchi moddalar. Gaz to‘ldirilgan plastmassalarning g‘ovak tuzilishi 
ko‘piruvchilar, gaz hosil qiluvchilar yoki g‘ovak-foralar deb nomlanuvchi moddalar 
yordamida yaratiladi. Gaz hosil qiluvchilar oddiy sharoitda saqlanganda barqaror 
kimyoviy birlik bo‘lib, isitilganda aniq tezlik bilan yemiriladi. 
Gaz hosil qiluvchilarning kimyoviy tabiatiga ko‘ra, uning yemirilish harorati va 
tezligi katta chegaralarda o‘zgaradi. 
Ammo gaz hosil qiluvchilar avvalo, kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘lgan, 
emirilishning kritik nuqtasi bo‘yicha farqlanadi. Ular organik va mineral bo‘ladi. 
Organik gaz hosil qiluvchilar ko‘proq ishlatiladi. 
Gaz hosil qiluvchilar fizik holati bo‘yicha qattiq, suyuq va gazsimonga 
bo‘linadi. 
Qattiq gaz hosil qiluvchilarni gaz hosil bo‘lish jarayoni mexanizmi bo‘yicha 
quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 
1)
teskari termik yemirilishda ajralib chiqaruvchi moddalar; asosan mineral gaz 
hosil qiluvchilar – mineral va organik kislotalarning ammoniy tuzlari, natriy, kaliy, 
kalsiy karbonatlari va bikarbonatlari va h.k., bu gaz hosil qiluvchilarni elastik va ayrim 
qattiq ko‘pikplastlar olish uchun ishlatiladi; 
2)
qaytmaydigan termik yemirilishga gaz ajratib chiqaruvchi moddalar; bu turga 
yuqori haroratlarda N
2
, CO
2
, NH
3
va boshqalar ajralib chiqishi bilan emiriluvchi turli 
hajmiy og‘irlikka ega materiallarda bir tekis va mayda g‘ovak tuzilish hosil qiladi; 
3)
komponentlarning kimyoviy o‘zaro ta’sirida gazsimon moddalar ajratuvchi 
moddalar. Masalan, natriy nitrati (NaNO
2
)ning xlorli ammoniy (NH
4
Cl) bilan o‘zaro 
ta’sirida, organik kislotalarning uglenordon tuz yoki metallar bilan reaksiyalarda va 
boshqalar; 
4)
termik destruksiya (g‘ovak-foralar-adsorbentlar) oqibatida avval yutilgan 
gazlarni ajratuvchi moddalar. Bunday moddalarga qattiq sorbentlar (silikagel, 
faollashgan tuproqlar, ko‘mir va boshqalar) kiradi, ular bosim ostida yengil qaynovchi 
suyuqliklar parlari yoki gazlar bilan to‘yingan bo‘ladi; 
5)
Yengil qaynovchi suyuqliklar (benzol, spirt, benzinning yengil fraksiyalari va 
boshqalar). 
Ko‘pikplastlar olish uchun yaroqli gaz hosil qiluvchilar quyidagi asosiy 
talablarga javob berishi kerak: 
1)
yetarli “gaz soni”ga ega bo‘lishi, ya’ni eritilgan polimerni berilgan hajmiy 
og‘irlikkacha ko‘pirtirishi; 

---

98 
2)
gaz ajralib chiqishi ko‘pchitilayotgan plastmassaning to‘liq yumshash 
haroratiga bir tekis sakramasdan amalga oshishi va jaralib chiqayotgan gaz miqdori 
nazariy miqdorga yaqin bo‘lishi; 
3)
gaz hosil qiluvchining yemirilishi – polimer destruksiyasiga sabab bo‘luvchi 
issiqlik miqdorini ajratish bilan kuzatilmasligi; 
4)
ajralib chiquvchi gazlar inson sog‘ligi uchun bezarar bo‘lishi; 
5)
ajralib chiquvchi gazlar polimer bilan reaksiyaga kirishmasligi va texnologik 
uskuna korroziyasiga sabab bo‘lmasligi; 
6)
ular notaqchil, arzon va transportirovka va saqlashga chidamli bo‘lishi. 
Gazsimon ko‘piruvchi moddalar quyidagi sharoitlarda materialda bir tekis 
taqsimlangan g’ovak hosil qiladi: 
a) bosim va haroratning mos parametrlarida yumshatilgan polimerda gazning 
yaxshi erishi; 
b) material g‘ovaklaridagi gaz bosimi va tashqi muhit bosimi orasidagi 
yetarlicha farq; 
v) gaz to‘ldirilgan materialni aralashtirish va ishlatish vaqtida g‘ovaklar 
devorlari orasidagi gaz diffuziyasining yo‘qligi. 
Temperatura oshishi bilan g‘ovaklar devorlari orasidagi gaz diffuziyasi oshadi, 
polimerdagi gaz eruvchanligi esa kamayadi. 
Eruvchanlik va diffuziya g‘ovaklashtirilayotgan polimer turi va ishchi gaz 
tabiatiga bog‘liq. Yopiq g‘ovak g‘ovak tuzilishga ega materiallarni olish uchun, 
g‘ovak devorlari orasidan yomon o‘tuvchi gazlarni, masalan azot yoki havoni qo‘llash 
maqsadga muvofiqdir. 
Birlashgan g‘ovak materiallarni odatda yengil eruvchan gazlar, masalan 
ammiak yoki uglenordon gazlarni qo‘llash bilan olinadi. 
Plastiklovchi 
va 
boshqa 
qo‘shimchalar. 
Ayrim 
gaz 
to‘ldirilgan 
plastmassalarning elastikligini oshirish uchun oddiy va manfiy haroratlarda 
plastifiqatorlar ishlatiladi, ular polimerga qo‘shiladi, ko‘p hollarda kimyoviy 
reaksiyaga kirishmaydi, komponentlarning birgalikda erishi natijasida gomogen 
modda hosil qiladilar. 
Polimerga qo‘shiluvchi plastifiqatorlar miqdori – uning polimerga mos tushishi 
va kristallanishga moyilligiga bog‘liq: mos tushishlik qanchalik yuqori va 
kristallanishga moyillik qanchalik past bo‘lsa, plastifiqatorni qo‘shish shunchalik ko‘p 
bo‘lishi mumkin. 
Elastik ko‘pikpolivinilxloridlar va ko‘pikpoliuretanlarni olishda plastifiqatorlar 
sifatida qutbli yuqori qaynovchi va kam uchuvchi suyuqliklar (dibutilftalat, 
trikrezilfosfat, trixloretilfosfat va va boshqalar) ishlatiladi. 
Polimerlarga 
to‘ldiruvchilarni 
qo‘shish 
faqat 
issiqlik 
izolyasiya 
plastmassalarining fizik-mexanik xususiyatlarini o‘zgartiribgina qolmay, balki ularni 
arzonlashtiradi. 
To‘ldiruvchilar mineral va organik bo‘lishi mumkin: shishatola, asbest, perlit 
qum, kvars qumi, yog’och uni, sintetik kauchuk va boshqalar. 
Polimerning polimerizatsiya jarayonini uyg‘otish uchun initsiator (tashabbuschi)lar – 
polimerizatsiyaning zanjirli reaksiyasini uyg‘otuvchi moddalar ishlatiladi. 
Polixlorvinil polimerlar ishlab chiqarishda tashabbuschilar sifatida benzol perekisi 
yoki ammoniy persulfati ishlatiladi.