OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TABIIY FANAR FAKULTETI
102-guruh
REFERAT
Mavzu: Nemertinlar tipining umumiy tavsifi va ularning xilma-xilligi.
Bajardi: Bo‘riqulovaNurafzo
Tekshirdi: .
Reja:
1. Nemertinlar tipining umumiy tavsifi xilma-xilligi.
2. Nemertinlar tipining tavsifi.
3. Nemertinlar tipining xilma-xilligi.
Nemertinalar, asosan, dengizlarda yashaydigan, qisman parazitlik qilib yashaydigan chuvalchanglami oz ichiga oladi. Choziq tanasi hilpillovchi epiteliy bilan qoplangan. Tanasining oldingi uchida uzun hartumi boladi. Nemertinalar tipiga 750 ga yaqin turlarni oz ichiga oladigan yagona nemertinalar sinfi kiradi. Sinf:
Nemertini
Nemertinalar
Tanasi choziq, odatda, silindr shaklida, bazan orqa-qorin
yonalishida yassilashgan boladi. K opchiligi qoramtir tusli, bazi vakillari yashil, qizil, pushti yoki chipor tusda boladi.
Ichki organlari oraligi govak parenxima bilan tolgan. Ushbu hayvonlar sistematik jihatdan qurollangan nemertinalar va qurollanmagan nemertinalar kenja sinflariga ajratiladi.
Tanasi silindrsimon. Yetuk individlarda ogiz diski kop sonli (minggacha) nozik va zich joylashgan paypaslagichlar bilan qoplangan. Tana rangi oq, och-sariq, jigarrang, kok kabi turli tuman boladi. Paypaslagichlarining rangi ham turli tumandir. Biologiyasi va ekologiyasi. Boreal tur, unchalik chuqur bolmagan joylarda, qattiq gruntda yopishgan holda uchraydi. Kungaboqarga oxshab, yoruglik qaysi tomonga tushsa, ogiz diski shu tomonga qarab buriladi. Tanasida anemoniya suvotlari simbioz holda yashaydi. Organik zarrachalar, mayda organizmlar bilan oziqlanadi.
Morfologiyasi. Tanasi choziq, silindr shaklida bolib, orqa-qorin y onalishida yassilashgan. Uzunligi l-2sm dan 2m gacha yetadi. Tanasi hilpillovchi epiteliy bilan qoplangan. O giz teshigi tanasi oldingi qismining qorin tomonida joylashgan. Uzun hartumi dam-badam chiqarilib turiladi. Hartumida hech qanday otkir osimtalari bolmaydi. Ogiz teshigi qorin tomoniga surilgan bolib, miya gangliyasidan orqaroqda joylashadi. Zaharli apparatini tuzilishi. Nemertinlami oziga xosligi bu ulami himoya va oljani ushlashga m oljallangan tashqariga qayrila- digan hartumidir. Qurollangan nemertinlar (Enopla sinfi) hartumida bir yoki bir nechta stiletlar boladi. Stiletlar asosida chiqaruvchi kanal ochiladi, bu kanal bezli epiteliybilan boglangan. Xartumning oldingi qismi tashqariga qayrilishi mumkin, bunda stilet otilgan xartum uchida boladi (6-rasm). Qurollanmagan nemertinlarda (Anopla sinfi) zaharlilik teri qoplami orqali ajratiladigan shilimshiq tufayli namoyon boladi.
Biologiyasi va ekologiyasi. Bentos organizmlar b olib, litoral zonaning yuqori qismidan boshlab bir necha yuz metr chuqurlikda qumdagi uyasida yashaydi. Kopchilik holatda yirtqichlar, halqali chuvalchanglar, qisqichbaqasimonlar, molluskalar va baliqlar bilan oziqlanadilar.Tarqalishi. Yevropaning Atlantika okeani qirgoqlarida uchraydi. Zaharning kimyoviy tarkibi va tasir mexanizmi. Qurollangan nemertinlar Amphiporus, Paranemertes zaharining tasir qiluvchi moddasi anabazein, shuningdek, uning derivatlari 2,3- bipiridil va nemertillen hisoblanadi. Toksinlar nikotinsimon ta sirga ega bolib , polixetlar va qisqichbaqasimonlami falaj qiladi.
Anabazein
2,3-bipiridil
nemertillen
Qurollanmagan nemertinlar Cerebratulus shilimshiq sekretidan ikki guruh toksik, yani sitologik (A guruh) va neyrotoksik (V guruh) polipeptidlar ajratilgan. Masalan, sitotoksin A-III ni Mr -20000, molekula tortta ichki disulfid bog bilan barqaror birikmadir. A-III kuchli gemolitik bolib, uning 1-10 mkg/ml konsentratsiyasi eritrotsitlar lizisiga olib keladi. Sublitik konsen-tratsiyalarda A-III qozgalgan asab va mushak membranalariga qutbsizlantiruvchi ta sir korsatadi. Neyrotoksinlar guruhiga Mr~6000 B-I - B-IV polipeptidlar kiradi. Neyrotoksinlar qisqichbaqasimonlarga falaj qiluvchi ta sir korsatadi. V guruh neyrotoksinlarini oziga xos farmakologik effektiga qisqichbaqasimonlar neyronlarida ta’sir potentsialini repolyarizatsiya fazasini uzaytirishini ko‘rsatish mumkin. Cerebratulus lacteus nemertini zaharidan olingan B-IV neyrotoksinining birlamchi strukturasi quyida keltirilgan:
a— s — A — T — W— G — A — Q — Y - С - A - С - N ~ N — R— К— К — Y— D— L - С - I — R—
- С - Q — G — К — W— A — G — К — R— C - К - с - К — A - С - I — I— Q— K— N — G — К— K —
- С - N — H — А - С - E — K
HALQALI CHUVALCHANGLAR (ANNELIDA) TIPI
Toksik nuqtayi nazardan ko‘p tukli halqalilar (Polychaeta)
sinfiga kiruvchi dengiz halqali chuvalchanglari osrganilgan. Polixetlar tipik dengiz hayvonlari bolib, ular orasida suvda suzuvchi, dengiz tubida ormalab yoki balchiqqa komilib oluvchi hamda ingichka nay ichida otroq yashovchi turlari bor. Ayrim turlari parazit hayot kechiradi. Polixetlar sayoz suvlarda kop uchraydi, ularni qator shakllari pelagik yoki plankton holida yashash tarziga moslashgan. Suvning chuqur qismlarida yashovchi yirtqich polixetlar kopchilik holatda toshlar, suvo tlar orasida uchraydi. Kop
turlari vaqtinchalik yoki doimiy naychalarda, shu qatorda gruntda ham yashaydi. Polixetlar asosan, mayda pelagik organizmlar, shuningdek osimlik qoldiqlari bilan oziqlanadilar.
Belbogsizlar ayrim jinsli, jinsiy sistemasi ham oddiy tuzilgan. Tanasida belbog bolmaydi. Metamorfoz orqali kopayadi. Lichinkasi troxofora deb ataladi.
Oddiy sakkizoyoq
Morfologiyasi. Tanasi xaltaga oxshash, chiganogi reduksiyaga uchragan. Tanasi qizil, binafsha ranglidir. Paypaslagichlari 8 ta b olib, mustahkam mushaklari kuchli rivojlangan. Paypaslagichlarida 2 qator sorg ichlari joylashgan. Barcha sakkizoyoqlar kabi ularda ham siyoh bezlari mavjud. Zaharli apparatining tuzilishi. Boshoyoqlilami muskulli halqumi kuchli shoxsimon modda bilan qoplangan tumshuq bilan taminlangan, u nafaqat baliqlar terisini, balki krablar va boshqa molluskalar qalqonini ham teshishi mumkin. 2 juft solak bezlarining yoli ham halqumga ochiladi. Keyingi juft solak bezlari suyuqligi
Sakkizoyoq zaharli appara-tining tuzilishi:
1-ogiz teshigi;
2-jag lari;
3-bukkal massa;
4-oldingi solak
bezlari;
5-qizil-ongach;
6-solak bezlari y oli; 7-orqa solak bezlari (zaharli) zaharli boladi. Zahar bir necha minut ichida oljani harakatsiz qiladi, bu qizilongachi nozik
bolgan va shuning uchun ju d a maydalangan ozuqa bilan oziqlanadigan boshoyoqlilar uchun juda muhim.Bu maqsad uchun ular raduladan foydala- nadilar. Sakkizoyoqlar chaqishi juda ogriqli, ammo bizda uchraydiganlari unchalik xavfli emas, tropik olkalarda uchraydigan Hapali- chlaena maculosa zahari odamni oldirishi mumkin.
Biologiyasi va ekologiyasi.
Odatda, shorlanish darajasi 30% dan yuqori bolgan suvlarda uchraydi, shuning uchun ular Orol, Kaspiy, Qora va Boltiq dengizlarida uchramaydi. Barcha boshoyoqlilar yaxshi suzuvchi hayvonlar bolib, ular suv sirtidan boshlab ota chuqur joylarda (7000 - 8000 m) uchraydi. Sakkizoyoqlar uzoq vaqt suv tubida yotib, oljasiga qoqqisdan tashlanadilar. Krablar, ikki pallali molluskalar, krevetka, goloturiya, baliqlar va hattoki oz turiga mansub boshqa individlar bilan ham oziqlanadi. Tarqalishi. Britaniya va Yapon orollari, Janubiy Braziliya va Avstraliya janubidagi suvlarda uchraydi.
Tur:
O.dofleini Dofleyna sakkizoyoq
Morfologiyasi. Kattaligi 3-5 m, gigant formalari hatto 9 m gachayetadi. Tanasining rangi och qizgish. Tana ogirligi 270 kg keladi. Terisida odatda silliq, teri burmalari mavjud. Paypaslagichlarida 2 qator bolib sorgichlari joylashgan. Biologiyasi va tarqalishi. Dengizlaming 100-300 m chuqurligida hayot kechiradi. Krablar, krevetka, goloturiya, ikki pallali molluskalar va boshqa hayvonlar bilan oziqlanadi. Bitta urgochisi 50 000 tagacha tuxum qoyadi. Tuxum qoygandan keyin urgochisi va erkagi nobud boladi. Kopayish davrida 4 oygacha oziqlanmasdan yashay oladi. Tarqalishi. Tinch okeanning Shimoliy qismlarida, Yaponiya, Uzoq Sharq dengizlarida, Amerikaning Kalifomiya yarim oroli qirgoqlarida uchraydi. Morfologiyasi. Tanasi biroz yassilashgan. Tana chekkalarida suzgichlari mavjud. Tutuvchi paypaslagichlari kalta, 2-4 qator boiib sorgichlari joylashgan. Paypaslagichlari tinch holatda va harakatlanayotganda maxsus chontaklarga kirib turadi. Mantiya pardasi ostida chiganogi - kop qavatli sepion boladi. Sepion qavatlari orasi gaz bilan tolgan. Karakatitsalar uchun xos bolgan siyoh bezlari bor.
Biologiyasi va ekologiyasi. Suv tubiga yaqin qatlamlarda suzib yuradi. Xavf-xatar sezilsa suv tubiga tushadi va siyoh ajratadi. Tanasining rangini ozgartirishi tufayli suv tubidagi gruntda kozga tashlanmaydi. Krab, krevetka, mayda baliqlar bilan oziqlanadi. Och qolgan karakatitsalar boshqalariga ham tashlanishi mumkin. Tarqalishi. orta yer dengizida yashaydi. Zaharlan ish m anzarasi. Odatda, chaqqan joyida otkir ogriq va qichish kuzatiladi, mahalliy yalliglanish boshlanadi. Yengil holatlarda jabrlangan kishi 2-3 kunda sogayadi. Davolash simptomatik. Maxsus tayyorgarliksiz va qurollarsiz suvosti g orlariga kirmaslik kerak, chunki bu yerlarda sakkizoyoqlar bekinib yotishi mumkin. Zaharining kimyoviy tarkibi va t sir mexanizmi. Octopus dofieini va
Ovulgaris sakkizoyoqlari, shuningdek, Yevropa dengizlarida yashovchi Sepia officinalis karakatitsasi zaharlarida biogen aminlar (tiramin, dofamin, noradrenalin, gistamin) va toksik oqsillar (sefalotoksin) uchraydi. Sefalotoksin unumi 0,5-0,6 g/lOOg soMak bezi massasini tashkil qiladi. Toksin xolinesteraz va aminopeptidaz tasirga ega emas, ammo qisqichbaqasimonlarni falaj qilishi mumkin. (). dofleini sakkizoyoqni orqa bezlaridan ajratib olingan sel'alotoksinui Mr~23000, pi 5,2 - 5,3, u 18 ta aminokislota qoldigi (oqsilni 74%), shuningdek, uglevodlar, ulardan 5,8% geksozamin tutgan glikoprotein hisoblanadi.
Ignaterililar tipi 5000 dan koproq dengizlarda yashovchi hay-vonlami oz ichiga oladi. Bu tipga dengiz nilufarlari, dengiz yulduzlari, ofiuralar, dengiz tipratikanlari, goloturiyalar, shuningdek, qirilib ketgan bir necha sinflar kiradi. Voyaga yetganda tanasi radial simmetriyaga ega boladi. Skeleti ayrimlarida rivojlangan boIsa, ayrimlarida reduksiyaga uchragan. Ignaterililar - suv shorligiga ota sezgir bolgan dengiz tubida yashovchi hayvonlardir. Umuman olganda, ignaterililar dengiz va okeanlarda keng tarqalgan. K opchilik ignaterililaming vertikal tarqalishi 7000 m ga (evribat shakllar) borishi mumkin.
U yoki bu darajada zaharlilarga dengiz tipratikanlari (Echinoidea sinfi), dengiz yulduzlari (Asteroidea sinfi) va goloturiyalar (Holothuroidea sinfi) kiradi.
Xulosa
Yetuk individlarda ogiz diski kop sonli (minggacha) nozik va zich joylashgan paypaslagichlar bilan qoplangan. Tana rangi oq, och-sariq, jigarrang, kok kabi turli tuman boladi. Paypaslagichlarining rangi ham turli tumandir. Biologiyasi va ekologiyasi. Boreal tur, unchalik chuqur bolmagan joylarda, qattiq gruntda yopishgan holda uchraydi. Kungaboqarga oxshab, yoruglik qaysi tomonga tushsa, ogiz diski shu tomonga qarab buriladi. Tanasida anemoniya suvotlari simbioz holda yashaydi. Organik zarrachalar, mayda organizmlar bilan oziqlanadi.
Adabiyotlar:
Абрахманов Г.М., Лопатов И.К.,Исмаилов Ш.И. Основы зоологии и зоогеографии. Учебник для студентов высщих педагогических учебных заведений. М.: Издательский центр »Академия». 2001
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Toshkent – 2017
Ochil Mavlonov BIOLOGIYA (ZOOLOGIYA) 7-sinfi uchun darslik Toshkent – 2017
Zohidov T.Z. Zoologiya ensiklopediyasi. T.: “Fan”, 1957
Do'stlaringiz bilan baham: |