Referat mavzu: Kation bog’lovchi mezbonlar. Bajardi: iii-kurs talabasi Sobirov Bekzod Tekshirdi

Lariat-efirlar
Lariat-efir atamasi uchlamchi strukturaga o‘xshaydigan, bog‘lanishida kation kompleks hosil bo‘lish qobiliyatini oshirish uchun kiritilgan kraun-efir yoki qo‘shimcha fragmentlar tutgan o‘xshash makrotsiklik xosilasiga tegishli.



K+-ioni oddiy podand, kraun-efir va lariat-efirlar bilan kompleks hosil qilishida bog‘lanish konstantasi (lg K).
M+ + Mezbon↔ (M-Mezbon)+ reaksiyasining muvozanat konstantasi K miqdoriy aniqlangan.

Bunday birikmalarni kraun tipdagi yonaki podand zanjirli makrotsikl deb hisoblash mumkin. «Lariat-efirlar» nomi «la reata», ispan tilidan tarjima qilinsa “arqon” ma'nosini bildiradi; shunda makrotsikl lassoning (hayvonlarni tutish uchun tashlanadigan sirtmoqli arqon) sirtmog‘ini, yonaki podand zanjir esa lassoni ushlab turuvchi arqonga o‘xshatishgan. Shunday qilib, bu birikmalar o‘zida yuqori qattiqlikni hamda qo‘shimcha turg‘unlik va kation bog‘lanishning tezlik bilan bo‘lgan kinetikaga olib keluvchi podand kompleks qilish egiluvchanlik bilan makrotsiklik birikmalarning avvaldan tashkillanishini birga qo‘shib boradi. K+ oddiy podand, kraun- va lariat-efirlar bilan kompleks hosil qilishi 48-rasmda taqqosiy ko‘rsatilgan. K+ uchun 18-kraun-6 EG5 podandan ancha samarali ligand ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi (K+-kompleksi 4 barobar turg‘undir). Birinchi qarashda lariat-efir (5.10) bog‘lanish qobiliyati siklik va atsiklik birikmalar orasida joylashgan bo‘lib ko‘rinadi. Biroq, K+ -ga bo‘lgan moyilligi donor atomlar xarakteri bilan boshqariladi. Azakraun-efir (5.9) va lariat-efirlarni (5.10) taqqoslaganda (49-rasm), aynan uch o‘lchovli bog‘lanish hisobiga lariat-efiri (5.10) samarali bo‘lib, (5.9)-da amin asosining yuqoriligi ham bog‘lanish konstantasini oshiradi (N,N΄-di-n-butildiaza-18-kraun-6 efirining lg K=3,8). Donor atomlar soni ham muhim hisoblanadi (oltita o‘rniga sakkizta).

Lariat-efir metall kationi bilan kompleks hosil qilish.

Birikmada (5.10) podandning yonaki zanjiri kraun-efir halqasiga uchlamchi aminogruruh azoti orqali bog‘langan (N-biriktirish). Biroq, lariat-efirlarni (5.11) birikmaga o‘xshash uglerod atomi orqali bog‘lab, sintez qilish mumkin (S-biriktirish). 6-Sxemada ikki turdagi birikmalar sintezi keltirilgan.