Referat mavzu: «Jigardagi zaharli moddalarni zararsizlantirish»

Xronik zaharlanish
- zahar kam miqdorda asta-sekin, lekin uzoq vaqt bo‘linib-
bo‘linib organizmga kirishi tushuniladi. 
Nozologik sinflanishi
- kimyoviy birikma nomi bilan bog‘lab ataladi. Uyqu 
keltiruvchilar bilan, MNS qo‘zg‘atuvchilar bilan, is gazi, zaharli ximikatlar bilan 
va 
boshqalar. 
Shunday qilib zaharli moddalar organizmga oshqozon-ichak sistemasi orqali, 
nafas yo‘li yoki teri orqali, qon tomiriga yoki teri ostiga yuborilishi orqali kirishi 
mumkin va kirish yo‘li asosida organizmga ta'sir etishi ham turlicha bo‘ladi. 
Zahar og‘iz bo‘shlig‘i orqali tushganda og‘iz bo‘shlig‘ida shilliq qavatdayoq 
surila boshlaydi. Qolgani esa oshqozon-ichak sistemasi shilliq qavatlarida so‘riladi. 
Ma'lumki, oshqozon-ichak sistemasi o‘ziga xos kimyoviy laborotoriyadir va oziq 
moddalarning qonga shimiluvchan holatga o‘tishida muhim ahamiyatga ega. 
So‘lak fermentlari, oshqozon suyuqligidagi pepsin va xlorid kislotasi, o‘t 
suyuqligi, oshqozon osti bezi va ichak devorlarida ajraluvchi ko‘pdan-ko‘p 
fermentlar, oshqozon-ichak sistemasidagi moddalarning o‘zgarishlarida asosiy 
ahamiyatga ega. Mana shunday kuchli biologik birikmalar organizmga tushgach 
yot, zaharli birikmalarni ham parchalab, aktivligini pasaytiradi. Zaharli moddalarni 
organizmga shimilishi moddaning suv yoki yog‘da eruvchanligi, oshqozon ovqat 
bilan to‘liqligi, iste'mol qilingan oziqni xarakteri va oshqozon shirasining moddaga 
ta'sir ko‘rsatish darajasiga bog‘liq. 
Oshqozonda suv va yog‘da eruvchi modda shimiladi. Suvda yaxshi eriydigan 
moddalar esa butun organizm bo‘ylab to‘qima suyuqliklarida erib tarqalishi ham 
mumkin. Oqsilga boy oziq moddalarda metall zaharlar yaxshi shimilsa, alkaloidlar 
oshlovchi moddalarda yomon shimiladi va xokazo. Ichak va oshqozon atoniyasi 
(qisqarish) zaharli modda shimilishini kamaytiradi. 
Moddalarni so‘rilishida oshqozon suyuqligining kislotalik xossasi bilan zaharli 
moddani elektrolitik aktivligi orasida uzviy bog‘liklik bo‘lib, ionlanish aktivligi 
kuchli birikmalar oshqozon suyuqligi rN- sharoiti past bo‘lsa ham yaxshi shimilsa, 
organik birikmalar, aksincha yomon shimiladi. 
Oshqozonda organizmga so‘rilgan zaharli modda qon orqali jigarga o‘tadi va u 
yerda zararsizlantiriladi. Lekin og‘iz bo‘shlig‘idan shimilgan zahar esa to‘g‘ridan-
to‘g‘ri katta qon aylanish sistemasiga o‘tadi, masalan sianidlar. Bunda zaharli 
modda 
4 
xil 
membranalarda 
ushlanishi 
va 
zararsizlanishi 
mumkin. 
Birinchi 
tipdagi membranalar-neytrall 
molekulalarni 
o‘tkazib, 
ionli 
birikmalarni tutib qoladi. Ikkinchi tip membranalarda tashuvchi to‘qima bilan 
zaharli modda birikadi va xujayralarga o‘tib u yerda parchalanib tashuvchi to‘qima 
sof holda ajraladi. Uchinchi tip membranalarda tushuvchi to‘qima bilan zaharli 
modda 
kompleks 
birikmalar 
hosil 
qiladi. To‘rtinchi 
tip membranalarda 
ultramikroskopik bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda musbat zaryadlangan ionlar 
zaharli moddalarni o‘ziga biriktiradi. Elektrolit bo‘lmagan birikmalar uchun 3-
100nm kattalikdagi o‘ziga xos bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda molekulyar 
massasi 70000 dan kichik birikmalar tutiladi. 
Moddalarning organizmda saqlanish va ta'sir etish vaqti ko‘p faktorlarga bog‘liq. 
Bularga moddalarning qonga o‘tish tezligi, hujayralarga yetib borishi, modda 
strukturasining biokimyoviy o‘zgarishlari kirad.

---

Organizmda zaharli birikmani tashuvchi bo‘lib qon hisoblanadi. Qondagi albumin, 
oqsil plazmalari va zardob asosiy tashuvchi (transport) vositadir. Zaharli ekzogen 
birikma va transport vositalari orasidagi munosiblik, ularning farmakologik 
aktivligi va to‘qimalarda to‘planishi bilan o‘zaro uzviy bog‘liq. 
Qonda spetsifik va nospetsifik tashuvchilar mavjud. Zardobdagi globulin spetsifik 
tashuvchi bo‘lib, u farmakologik aktiv moddalarni (tiroksin, kortikosteron, temir 
va mis birikmalari kabi) biriktiradi. 
Zardob albumini esa nospetsifik tashuvchi bo‘lib, u universallikka ega, ya'ni 
barcha endogen va ekzogen kichik molekulyar agentlarni biriktiradi. Organizmning 
fiziologik xususiyati shunday tuzilganki, barcha modda ham qonga o‘tavermaydi. 
Ammo qonga shimilgan taqdirda ham modda ayrim to‘qimalarga, masalan, 
markaziy nerv sistemasiga, homilaga, jigar to‘qimalarga o‘taolmaydi. Bu o‘ziga 
xos, ushlab qoluvchi kuchli to‘qimalar, ya'ni to‘siqlar borligidandir. Bular bir 
necha:jigar to‘siqlari, gematoensefoletik (miyaga o‘tishga to‘siqlik qiluvchi), 
platsentar 
(homilani 
asrovchi 
bachadon 
to‘qimasi) 
va 
boshqalar. 
Bular giosogematik. bar'erlar deb nomlanadi. 
Shunday qilib, zaharli modda ba'zi organlarda ko‘plab to‘plansa, boshqa a'zolarda 
umuman to‘siqqa uchraydi. Masalan, qon gemoglobini o‘ziga is gazi va vodorod 
sulfidni yaxshi biriktiradi, shu sababli is gazi eritrotsitlarda to‘planadi. 
Keratin to‘qimalari (soch, teri, tirnoq) margimush va uni birikmalarini yaxshi 
biriktiradi. Organizmdagi yog‘ to‘qimalari esa yog‘da eruvchi moddalarni yaxshi 
biriktiradi va xokazo.