Referat Mavzu: Ikkinchi ilmiy-texnika inqilobi va uning xo’jalik rivojiga ta’siri Bajardi: Tashanov Akbar

Foydalanilgan manbaalar:

www.ziyouz.com

www.kh-davron.uz

wwww.google.com

www.arxivuz.uz
Ilmiy texnika inqilobining mohiyati va xarakterli xususiyatlari, asosiy

yo’nalishlari.
İjodiyotning butun madaniyat taraqqiyoti ilmiy texnika progressi bilan 
chambarchas bog’liq bo’lib, fanda va texnikada yuz bergan evolyutsion jarayonni 
ifodalaydi. Uning evolyutsion yo’l, ilmiy evolyutsion va inqilobiy yo’llari mavjud 
inqilobiy yo’l mutlaqo fan texnika va ishlab chiqarishdagi, yani sifat 
o’zgarishlarini ifodalaydi. Xuddi shunday sifat o’zgarishlari XX asrning 50 
yillarining o’rtalaridan boshlaydi va ITI nomini oldi.  
 ITI ishlab chiqarish kuchlarining muxim sifat o’zgarishlarini yaratish 
bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishini, shuga mos ishlab chiqarishning 
moddiy texnika bazasidagi sifat o’zgarishlarini ijtimoiy mehnat taqsimoti, ishlab 
chiqarish kuchlari tarkibi, mexnat xarakterini o’zgarishlarini ifodalaydi.  
 ITI tarixan o’zgarishlari quyidagilarda ifoadalangan:  
 a) Evropaning bir qator mamlakatlaridagi XVIII-XIX asrlarda manfaktura 
bosqichidan, fabrika zavod bosqichiga o’tish jarayoni yoki «Birinchi sanoat 
inqilobi», XIX asr o’rtalarida boshlangan fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuga 
aylanishi ki «İkkinchi sanoat inqilobi».  
b) XX asr oxirgi o’n yilligidan boshlangan fanda, texnikada va jamiyatdagi 
tub sifat o’zgarishlarini ifodalovchi uchinchi sanoat inqilobi yani «pos-industriya 
inqilobi».  
 Bugungi  ITIning 18-19 asrdagi sanoat inqiloblaridan bir muncha farqi bor. 

Barcha jabhalarni qamrab olganligi. Agar sanoat inqilobi faqat sanoat, 

taransport va aloqada yuz bergan bo’lsa, ITI kup tarmoqli bo’lib ishlab chiarish va 
istemolchi, turmush va madaniyatni xamda inson psixalogiyasini xam qamrab 
olganligi. Shuning uchun uni raisi AES, EXM kosmik kemadir. 
 
ITI tuzimdan ibrat bo’lib, inson faoliyatini qamrab olgan, bu mano tuzimni 
4ta kichik tuzimga ajiratish mumkin. 

A) Fonda amalga oshib davom etayotgan tabaqalanish jarayoni 
integratsiyani tugatilishiga olib keldi va endi fanlarni biofizika, bu texnalogiya
B) jamiyatning tabiatga tasirini kuchaytirishi. 
V) İshlab chiqarishda va moddiy turmush sharoitini  
Yaxshilanishida. 
 G) boshqarishda qaysini, ishlab chiqarish va istemolda samarali yo’l 
bo’lmoqda.

ITI keng qamrovli va universal bo’lib, to’rtta bosh xususiyatga ega:  
 
1. Keng qamrovli va universallik.  
 
ITI iqtisodiy va ijtimoiy hayotning barcha tarmoq va shalarini mehnat 
xarakteri, turmush va inon psixologiyasini juda tez o’zgartirmoqda. Agar yaqin vaqtilarga qadar uning ramzi EHM, raketa, atom elektrostantsiyalari, robototexnika bo’lsa, bugungi kunda ekologik muammolar echimlarini shlab chiqarish, ishlab chiqarishda berk texnologik tizimni yaratish, axborotlar texnologiyasi va insoning o’zini saqlab qolishdan iborat bo’lib qolmoqda

2.Ilmiy texnik o’zgarishlarning xaddan tashqari tezlashuvi.  
 
İlmiy tadqiqot va konstruktorlik byurolaridagi ixtiro va kashfiyotlarning 
ishlab chiqarishga tadbiqining tezlashuvi natijasida maxsulotlarning doimiy 
yangilanib borishi va turlarining to’xtovsiz ko’payishi yuz bermoqda.  
 
3. Yuqori malakabiy mexnatga bo’lgan talab va extiyojning ortishi.  
 
 Mexnatning tobora intellektual xarakter kasb etishi natijasida mehnat 
resurslarining ixtisosiy va malakaviy tuzilishida iqtisodiyotning tarmoq tarkibidagi o’zgarishlariga mos jarayonlar yuz bermoqda.  
 
4. Deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga 
o’tayotgan, xatto rivojlanayotgan mamlakatlarda xam XX asrning 80-yillaridan boshlab ilmiy tadqiqot, konstruktorlik tajriba ishlariga bo’lgan extiyojning kuchayishi «İlm talab» sohalarning kengayishi markazlarini 
yuzaga keltirdi.  

ITIning asosiy yo’nalishlari 1-energetika bazasida, 2-mexnat vositalarida, 3-

mexnat predmetlarida va 4-mehnat vositalarida yuz bermoqda.  
 

Bugungi energetika sanoati tarmog’i juda murakkab tizimdagi va qator 

kichik tizimlardan iborat.  
 
Yoqilg’i energetika kopleksi xo’jaligining rivojlanishi, tarkibi va darajasiga 
kuchli tasir ko’rsatdi. Energetika bilan juda ko’plab muammo, birinchi navbatda energiya bilan taminlash muaommasi turadi. Jaxon energetika resursi juda katta. Akademiklar Krillin V.N. va Shkolnikov N.V. baxosiga qaraganda ananaviy yoqilg’ilar o’tin, ko’mir, neft, tabiiy gaz, yonuvchi slanets 12,5 trln yoqilg’idan iborat. Bugungi jaxon energiya istemol qilish darajasi o’rtacha yiliga 11-12 mlrd. 
T.Sh.E.B teng bo’lsa, 1000 yilga etadi. Gidroenergi resurslarining potentsial 
zaxirasi esa 33 trli kvts bo’lib, uning 1/10 qismi foydalanilmoqda xolos. Ammo shu narsa xarakterliki, XX asr 70 yillaridan boshlab dastlab iqtisodiy jixatdn rivojlangan mamlakatlarda, so’ngra sobiq satsnalistik mamlakatlarda

energiya qashshoqligi ko’zga tashlanib qoldi. Chunki

bugungi texnika imkoniyatlari mavjud energiya resurslarining faqatgina 1/3 qismdan foydalanish imkoniyatini beradi 
xolos. Ko’pgina mamlakatlarda energo resurslarni qazib olish sharoiti tobora murakkablashmoqda. Oldin energo resurslardan foydalanish koeffitsienti 30% dan oshmas edi. Jahon bo’yicha energiya istemol qilish darajasi esa har 15-18 yilda 2marta oshmoqda. XXI asr boshlarida 20-25 mlrd t.e.b ortishi mumkin. Natijada ko’pgina ming yillar to’g’risidagi bashoratlar kuchga chiqadi va energoresurslar 
zahirasi 100-200 yilga etadi xolos.  
 
Keyingi vaqtda jaxon enegietikasida mutlaqo yangi energiya atom 
energiyasidan foydalanish imkonini ochdi. 1960 yil dunyo mamlakatlari bo’yicha 
20 AES bergan quvvati 1 mln kvt bo’lsa, 1980 yil AES bergan quvvati 200 mln 
kvt, 1990 yil 300 mln kvtga etdi. XX asr boshlarida 10-15 marta ortishi 
kuzatilmoqda.  

Shuningdek, alternativ  energoresurslar gazsimon yoqilg’i olish, bitumlashgan qumlardan Kanada geotermal (AQSh, Rossiya, İtaliya, Yangi Zelandiya, Meksika, Yaponiya,  İspaniya) dengiz suvini ko’tarilishi va qaytishi (Farntsiya, Rossiya) quyosh va shamol energiyasidan foydalanish, vodoroddan yoqilg’i sifatida foydalanish, istiqbolda boshqariladigan termoedro sintezi orqali insoniyatni elektr energiyasi bilan to’la taminlashga qaratilgan edi.  
 


Ilmiy texnika inqilobining tarkibiy qismlari.

Mehnat vositalarini o’zgarishda evolyutsion yo’l mexnat vositalarini 
takomillashtirish va ixchamlashtirishdan iborat. Bu ishlab chiqarish kontsentratsiyasida yaqqol ko’rinadi. Sanoat va energiya bloklari quvvatini oshirish (3-4 mln kvt) domna pechlar xajmining ortishi 4,5 ming kub metr, metallurgiya kombinati quvvati (10-15 mln tonna po’lat eritish) ortishi mashinalar majmuasini yaratish va maxsulotlarni kichiklashtirish yoki transportda-transport vositalarini yuk ko’tarish quvvatini oshirishi bilan bog’liq.  
 
Mehnat vositalarini o’zgartirishdagi inqilobiy yo’lning bosh yo’nalishi 
EHMga asoslangan avtomatlashtirishni rivojlantirishidir.  
 
Mehnat predmetlari ishlashdagi evolyutsion yo’l, «Ananaviy» predmetlarni 
ishlatish bilan bir qatorda elektronika erim o’tkazgich texnikasini rivojlanishi bilan bog’liq. Kosmik texnika sanoatini rivojlanishi bilan engil metallar, magniy, litiy, beliliy keng ishlatilmoqda. 
 
 Mehnat predmetlarini o’zgarishdagi inqilobiy yo’l mutlaqo engil suniy va 
sintetik materiallarni ishlatish bilan bog’liqdir. Atom energiyasi, reaktiv 
samolyotsozlik, kosmik texnika, radio, elektronika sanoatining tez rivojlanishi mutlaqo sifat jixatidan keng materiallariga bo’lgan talabni yuzaga keltirmoqda (plastmassa, kimyoviy tela, suniy kauchuk). Tabiiy buyumlarni foydalanishdagi suniy buyumlarga o’tish İTİning jaxon olami xususiyatlaridan biridir.  

Jahonda bir necha million kishi ilmiy-tadqiqot faoliyat bilan shug’ullanadi.

AQSh, Yaponiya, Frantsiya, Germaniya va Buyuk Britaniya ulkan ilmiy 

salohiyatga ega bo’lgan mamlakatlar xisoblanadi. Shularning ichida AQSh juda katta ilmiy saloxiyatga egaligi bilan keskin ajratib turadi. Mazkur mamlakatda 3 mln ga yaqin yoki axolining xar 10 mingtasiga xisoblaganda, 113 kishi ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug’ullanmoqda. İlmiy tadqiqot va tajribakonsruktrlik ishlariga ajratilgan xarajatlarning xajmi bo’yicha (140 mlrd dollar ajratadi) AQSh dunyoda birinchi o’rnini egallaydi.  

 

Ilmiy texnika inqilobining to’rt tarkibiy qismlari mavjud.  

 
1. Fan.

2.Texnika va texnologiya.

3.Ishlab chiqarish.

4.Boshqarish.  

 

1.