Referat mavzu: Fizikada ehtimoliy statistic g’oya va tushuncha (esg’T) larni paydo

1.2.

 

ESG’T larni AL va KHK larda fizika o’qitishdagi holati. 

 

Uzluksiz ta’lim tizimida fizika o’qitishda “Moddaning molekulyar-kinetik nazariyasi” 

(MKN)  bo’limini  o’qitish  o’quvchi  va  talabalarda  to’g’ri,  aniq,  ilmiy  tasavvurlarni 

hosil  qilishda  kata  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunki  bu  bo’lim  quyidagi  bilimlarni 

o’rganishga asos bo’ladi: 



 

modda tuzilishi haqidagi aniq tasavvurlarni hosil qilish; 



 

 optikava uning elementlari; 



 

 atom va yadro fizikasini o’rganish; 



 

 kvant fizikasi; 



 

 astrofizika va koinot fizikasi. 

Gaz  xossalarini  statistik  usul  bilan  tadqiqot  qilishga  asoslangan  nazariya,  gazlar 

kinetik nazariyasi deyiladi.      

Gazlar  kinetik  nazariyasi  klassik  statistik  fizikaning  quyidagi  umumiy  qoidalariga 

asoslanadi: 

a)  zarralar  sistemasida  impulsning,  impuls  momentining,  energiyaning,  elektr 

zaryadining  (zaryadlangan  zarralar  sistemasi  uchun)  va  zarralar  sonining  saqlanish 

qonunlari bajariladi;  

b)  sistemadagi  barcha  zarralar  nishonli  deb  hisoblanadi,  ya’ni  o‘xshash  zarralarni 

bir-biridan farqlash mumkin (masalan, biror moddaning molekulalarini); 

v)  sistemadagi  hamma  fizik  jarayonlar  fazo  va  vaqtda  uzluksiz  sodir  bo‘ladi 

(masalan,  molekulaning  energiyasi  tashqi  kuch  ta’sirida  har  qanday  miqdorga 

o‘zgarishi mumkin, ya’ni uzluksiz holda); 

---

g) sistemaning har bir zarrasi boshqa zarralariga bog‘liq bo‘lmagan holda ixtiyoriy 

koordinataga va tezlikka ega bo‘lishi mumkin [10]. 

Molekulyar-kinetik nazariyaning rivojlanishida juda ko’plab fiziklarning xizmatlari 

beqiyosdir. Shundan, MKN va ESG’T larning rivojlanishi va taraqqiyotiga ulkan xissa 

qo’shgan Maksvell va Bolsmanlarning ishlari bilan tanishib chiqamiz. 

Aynan  Maksvell  fizikaga  statistik  qonuniyatlarni  yangi  qonuniyatlar  sifatida 

kiritgan.  Uning  fikricha,  statistik  metod  “bizning  hozirgi  bilimimiz  darajasida  real 

jismlarning xossalarini o’rganishdagi yagona samarali metoddir” [5].  

1959-yili  21-sentabr  Buyuk  Britaniya  Assotsatsiyasi  yig’ilishida    J.K.Maksvell 

“Gazning  dinamik  nazariyasiga  doir  tushunchalar”  degan  mavzuda  doklad  qilib, 

molekula  ham  bir  qancha  mayda  materiyalardan  tashkil  topgan  va  ularning  harakati 

tabiat  qonunlariga  bo’ysunadi,  deydi.  Olimlardan  Daniel  Bernulli,  Joul,  Kryonig, 

Klauziuslarning gazning bosimi,  temperaturasi  va  zichligi  o’rtasidagi o’zaro  qonuniy 

bog’liqlikni  o’rganib,  gaz  molekulalarining  o’zaro  to’qnashishi  natijasida  har  bir 

to’qnashishda  zarrachalarning  tezligini  o’zgarishi,  uning  o’rtacha  to’qnashishlari 

soniga  bog’liqligini  isbotlaydi.  Maksvell  gaz  qonunlarida  molekulalarning  bir  xil 

temperaturada  gaz  molekulalari  erkin  to’qnashadi  va  har  bir  gaz  zarrachalarining 

massasi, molekulalari tezligi kvadratiga teskari proporsional ekanligini isbot etadi. 

Gaz molekulalarining tezliklar bo’yicha taqsimlanishi. Maksvell qonuni. 

Molekulyar harakat tartibsiz yoki xaotik ravishda bo’ladi. Biroq, 1860-yilda ingliz 

fizigi  Maksvell  gazsimon  jism  (bunda  bu  gazning  hamma  molekulalari  bir  xil  va 

gazning hamma joyidagi temperatura T ham birdek deb faraz qilinadi) molekulalarning 

tezligi bo’ysunadigan aniq qonunni topdi. Bu qonun 3-rasmda ko’rsatilgan. Bu yerda 

absissa  o’qi  bo’ylab  ayrim  gaz  molekulasi  noldan  qandaydir  maksimal  qiymatgacha 

ega  bo’la  oladigan  tezlikning  turli  qiymatlari  qo’yiladi,  ordinata  o’qi  bo’ylab  esa 

berilgan  absissaga  mos keluvchi tezlikka ega bo’lgan  molekulalar soni  qo’yiladi. Bu 

miqdor  doimiy  qoladi,  lekin  molekulalarning  o’zaro  toqnashishi  natijasida  uning 

tarkibi doim o’zgarib turadi.  

 

---

 

3-rasm.Ikki xil temperatura  T  uchun molekulyar tezliklarining Maksvell taqsimoti 

qonuni.