Referat mavzu: Fizikada ehtimoliy statistic g’oya va tushuncha (esg’T) larni paydo

---

 

O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus  

ta’lim vazirligi 

 

 

 

 

 

 

 

 

Referat 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MAVZU:  

Fizikada ehtimoliy – statistic g’oya va tushuncha (ESG’T) larni  paydo 

bo’lishi va rivojlanishi.  

 

 Bajardi: Murodov M 

 

Qabul qildi: Abdullayev A 

 

 

 

Guliston 2016 

 

 

 

 

 

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI 

FIZIKA KAFEDRASI 

FIZIKA 

 

 

 

---

 

REJA: 

 

1.

 

Fizikada statistik qonuniyatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi 

 

        2.

 

ESG’T larni oliy maktab  fizika kursini o’qitishda qo’llanilishi.  

 

 

 

 

1.1.Fizikada statistik qonuniyatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi. 

Fizika  fani  moddani  tashkil  etganzarrachalarning  harakat  qonuniyatlari  va  boshqa 

xususiyatlarini o’rganayotganda ko’p sonli zarrachalar bilan ish olib boradi. Shu bilan 

bir  qatorda  ushbu  zarrachalar  ko’zga  ko’rinmas,  va  mexanika  qonunlariga 

bo’ysunmagani  uchun    ularning  xususiyatlari,  harakat  qonuniyatlarini  o’rganishda 

ehtimoliy-statistik g’oya va tushuncha (ESG’T)lardan foydalaniladi.  

Fizikaga ehtimoliy – statistik g’oya va tushunchalarning kirib kelishi va rivojlanishi 

bilan tanishib chiqaylik. ESG’T lar fizikaga XIX asrning o’rtalarida kirib keldi, chunki 

bu davrga kelib, ayrim molekulyar - kinetik g’oyalar mukammal nazariyalarga aylana 

boshlagan  edi.  Bungacha  faqat    sotsiologiyada  keng  ishlatilib  kelingan  ehtimoliy  - 

statistik  g’oya  va  tushunchalar,  fizikada  o’lchashdagi  hatoliklarni  hisoblashlardagina 

qo’llanilar edi [6].  

Fanda sabab - oqibat bog’likliklariga mos ravishda  qonuniyatlarning ham ikki turi-

dinamik va statistik qonuniyatlar o’rganiladi. Bulardan birinchisi, mos ravishda qat’iy 

va aniq bashorat qila olish imkonini dinamik qonuniyatlar o’rganadi. Ikkinchisida esa, 

ehtimoliy  mulohazalar  yuritiladi.  Statistik  qonuniyatlardan  XIX  asrning  o’rtalariga 

kelib  foydalanila  boshlandi  va  shu  davrga  kelib,  dinamik  va  statistik  qonuniyatlar 

o’rtasidagi  muammo  paydo  bo’ldi.  Bu  muammo  dastlab  dinamik  qonuniyatlar 

foydasiga  hal  bo’ldi.  Statistik  qonuniyatlar  bizning  bilimlarimizning  yetishmasligi 

bilan  tushuntirilar  edi.  Bizga  biron  masala  oydin  bo’lmasa,  ehtimollik  orqali 

---

tushuntirishga  harakat  qilinar  edi.  Bu  konsepsiyani  bilimlarning  yetishmasligining 

konsepsiyasi yoki dinamik qonuniyatlar konsepsiyasi deyiladi. 

Amalda  bu  statistik  qonuniyatlar  ortida  dinamik  qonunlar  “yashiringan”,  hamma 

narsa  asosida  dinamik  qonuniyatlar  yotadi  va  sabab-oqibat  munosabatlarini 

ob’ektivligini ko’rsatadi. Ayrim hollarda dinamik qonuniyatlardan, ayrim masalalarni 

yechishda esa ehtimoliy-statistik qonuniyatlardan foydalanamiz. 

Bu  konsepsiyaga  ko’ra,  gazning  hususiyatini  ehtimollik  asosida  emas,  balki  juda 

aniq  ta’riflaymiz.  Agar  gazning  boshlang’ich  holati  berilgan  bo’lib,  barcha 

molekulalarning  hamma  o‘zaro  ta’sirlari  hisobga  olingan  bo’lsa,  shunda  alohida 

molekulalarga  tatbiq  qilinadigan  gaz  qonunlari  Nyuton  klassik  mexanikasining 

dinamik  qonunlaridan  olingan  bo’lar  edi.  Ammo,  molekulalarning  soni  juda  ko’p 

bo’lganligi  tufayli  biz  har  bir  molekulaning  harakatini  kuzata  olmaymiz,  shu  tufayli 

biz statistik mexanikaning ehtimollik qonuniyatlaridan foydalanamiz. 

Ehtimollik  qonuniyatlari  ko’p  sonli  sistemaga  emas,  balki  alohida  atom  va 

molekulalarga  tegishli  ekanligi  aniqlangach  yuqorida  qaralayotgan  konsepsiya 

tarafdorlari  “yashirin  parametrlar”  mavjud  deb  tasavvur  qilar  edilar.  Yashirin 

parametrlar dinamik qonuniyatlarga bo’ysunadi. Hozirgi kunda yashirin parametrlarni 

qidirish amalda to’xtatilgan [6]. 

Dinamik  konsepsiya  doirasiga  ko’ra  sababiyat  faqat  ushbu  qonuniyatlar  bilan 

bog’liq.  Tasodifiylik  faqat  sub’ektiv  rejada  ob’ektiv  tasodifiylik  sababning  yo’qligi 

tufayli  g’alaba  qiladi.  “Dinamik”  va  “statistik”  terminlari  ko’p  xollarda  “sabab”  va 

“tasodifiylik” terminlari bilan almashtiriladi. Shu tufayli sababiyat ehtimollikka qarshi 

qo’yiladi, sababiyat yoki ehtimollik. 

Bekorga  ma’lum  vaqtda  mikrob’ektlarning  ehtimollik  hususiyatlari  kvant 

mexanikadagi sababiyat prinsipi buzilishi natijasi sifatida qaralmagan edi. 

Dinamik  qonuniyatlar  konsepsiyasi  o’ta  yashovchan  bo’lib  chiqdi  va  buning  bir 

qator sabablari mavjud. Birinchidan, statistik fizik nazariya dinamik nazariyadan keyin 

uning  asosida  paydo  bo’ldi.  Statistik  mexanika  klassik  mexanikaning  “dinamik 

analogi” sifatida qaraldi. Mikroskopik elektrodinamika – klassik elektrodinamikaning 

o’xshashi sifatida qaraldi. 

---

Ikkinchidan,  dinamik  nazariyalarda  olingan  aniq  natijalar  “aniq  fan”  qarashlariga 

ehtimollikka  nisbatan  ko’proq  yaqin  bo’ladi.  Uchinchidan,  statistik  qonuniyatlar 

prinsipal  rolini,  ahamiyatini  tushunish  uchun  dialektikani  bilish  talab  etiladi.  Aynan 

dialektika  qonunlarini  bilmaslik,  bizning  nazarimizda  statistik  qonunlar  prinsipial 

rolini rad etishga va kamaytirishga olib keladi [6]. 

Issiqlik-harakatning  bir  turidir  degan  fikr  –  XVII  asrning  boshida  faylasuf  Bekon, 

shu  asrning  oxirida  Gyuygens  va  Nyuton,  XVIII  asrning  birinchi  yarimlarida  Volter, 

Daniel  Bernulli  hamda  Lomonosov  kabi  olimlar  tomonidan  o’rtaga  tashlangan  edi. 

Mixail  Vasilevich  Lomonosovdan  avval  o’tgan  olimlarning  hech  qaysi  biri  issiqlik 

haqidagi  to’g’ri  tushunchani  Lomonosov  kabi  jasorat  va  izchillik  bilan  himoya 

qilmagan edi. Lomonosov o’zining “Issiqlik va sovuqning sabablari” deb nomlangan 

dissertatsiyasida  (1774  y.)  o’sha  vaqtda  hukmron  bo’lgan  teplorod  nazariyasini  rad 

etadi va “jismlarning issiqligi ularning ichki harakatidadir” deb ta’kidladi. U bir qator 

misollarda jismlarning ko’zga ko’rinadigan harakati  ularning zarrachalarining ko’zga 

ko’rinmas harakatiga aylanishini ishonarli qilib isbotladi. 

XVIII  asrda  sanoatning  rivojlanishi  texnika  oldiga  mashina  dvigatellar  yaratish 

vazifasini  qo’ydi.  O’sha  paytga  qadar  ishlatilib  kelgan  suv  va  shamol  parraklarini 

shaharlardagi fabrikalarga qo’llash noqulay  va buning ustiga bu parraklarning quvvati 

ham kichik edi. Shuning uchun ham odamlar yetarli darajada quvvatga ega va ishlatish 

uchun  qulay  hamda  tejamli  dvigatellar  yaratishga  urina  boshladilar.  Bu  esa 

molekulyar-kinetik  va  statistik  qonuniyatlarni  talab  qilar  edi,  shu  sababli  juda  ko’p 

urinishlar  besamar  ketdi.  R.Mayerning  ish  va  issiqlikning  o’zaro  bir-biriga  aylanishi 

haqidagi  fikrlari  1842-yilda  e’lon  qilingan  edi.  Lekin  Mayer  (uning  kasbi  vrach  edi) 

o’ziga  zamondosh  fiziklarni  ishontira  oladigan  dalillarni  topa  olmadi.  Mayer 

maqolalaridagi ularning asosiy qismini tashkil qiluvchi falsafiy mulohazalar, biologik 

kuzatishlar  va  gipotezalar  e’tiborsizlik  bilan  kutib  olindi.    Faqat  1850-1860-yillarga 

kelib molekulyar-kinetik nazariya Joul va Kryonig tomonidan qayta tiklandi [8]. 

Gazlar  molekulyar-kinetik  nazariyasida  ESG’T  larni  ishlatish  kerakligini  birinchi 

bo’lib  nemis  fizigi  Kryonig  aytgan.  U  molekulalarning  harakatini  tavsiflab,  “alohida 

molekulalarning  harakat  yo’li  shunchalik  tartibsizki,  uni  hisoblashning  iloji  yo’q. 

Ammo  ehtimollar  nazariyasining  qonuniyatlarini  qo’llab,  tartibsizlikni  tartibga 

---

keltirish  mumkin”-  degan.  Biroq,  bu  fikr  aytilganicha  qolgan.  Gazlar  kinetik-

nazariyasining batafsil bayonoti Klauziusga tegishlidir. U birinchi bo’lib, molekulyar 

tartibsizlik  g’oyasidan  foydalangan  va  fizikaga  “ideal”gaz  tushunchasini  kiritgan  va 

uni ta’riflagan. 

 Molekulyar-kinetik nazariyani dinamik qonuniyatlar asosida tushuntirish bir qancha 

noqulayliklar  va  xatoliklarni  keltirib  chiqardi.  Shu  sababli  Klauzius  va  Maksvell 

molekulyar-kinetik  nazariyani  ESG’Tlarni  kiritib  rivojlantirdi.  Kryonigning  “Gazlar 

nazariyasining  asoslari”  asari  1856-yilda  bosmadan  chiqdi.  1857-yilda  esa 

Klauziusning gazlar nazariyasiga doir klassik asari nashr qilindi. Bu asarda ma’lum bir 

temperaturada gazning barcha molekulalari qandaydir bir hil tezlik bilan harakat qiladi 

deb  tahmin  qilinganligiga  (bu  tahmin  hodisani  ancha  soddalashtirib  ko’rsatadi) 

qaramay,  molekulyar-kinetik  nazariyaning  juda  ko’p  masalalari  to’g’ri  yechilgan  edi.  

1860-yilda  Maksvell  fizik  statistikaga  asos  solgan  ”Gazlarning  dinamik  nazariyasiga 

izohlar”  nomli  ajoyib  asarini  nashr  qildi  [8].    Maksvell  statistik  qonuniyatlarni 

tabiatning fundamental qonunlari deb qarash kerakligini aytadi. U 1859-yilda birinchi 

bo’lib,  gaz  molekulalarining  tezliklar  bo’yich  taqsimlanish  qonunini  topdi,  eng 

ehtimoliy  tezlik  tushunchasini  kiritdi.  “Maksvellning  asosiy  gipotezasiga  ko’ra,  gaz 

molekulalari  orasidagi  ko’p  sonli  to’qnashishlar,  ayrim  olimlar  o’ylaganidek, 

molekulalar  tezliklarining  tenglashishiga  olib  kelmasdan,  balki  ma’lum  ehtimollar 

bilan uchraydigan tezliklarning statistik taqsimotiga olib keladi” [6]. 

XIX  asrda  ehtimoliy-statistik  g’oya  tushunchalarning  rivojlanishi  va  statistik 

fizikaning yaratilishiga Bolsman katta hissa qo’shdi. U Maksvell taqsimotini potensial 

maydondagi  gazga  umumlashtirdi,  issiqlik  sig’imi  nazariyasini  rivojlantirdi.  Ammo 

Bolsmanning  asosiy  xizmatidan  biri-termodinamikaning  ikkinchi  qonunining  statistik 

talqinini  ochib  berganligidir.  Termodinamikaning  ikkinchi  qonuni  va  uning  statistik 

harakterda  ekanligini  tushunish  jarayoni  faqat  fizika  fanidagina  emas,  balki  uni 

o’qitishda xam alohida o’rin tutadi. Aynan shu masalani xal qilish borasida molekulyar 

va  issiqlik  hodisalarini  mexanik  hodisalarga  keltirish  mumkin  emasligi  namoyon 

bo’ladi [5]. 

Molekulyar-kinetik  nazariya  dastlab  rivojlanayotgan  paytlarda  unga  quyidagi 

tajribalar poydevor bo’lib hizmat qildi: 

---

1.

 

Moddalarning bir-biriga singishini (aralashuvini) ravshan ko’rsatuvchi diffuziya 

va erish hodisalari; 

2.

 

Gazlarning  elastikligi,  suyuqlik  va  gazlarning  yopishqoqligi,  issiqlik 

o’tkazuvchanlik, moddalarning agregat holatlarining o’zgarishi; 

3.  Suyuqlik  ichida  muvozanatda  turgan  mayda  zarachalarning  tartibsiz  harakati-

broun harakati; bu hodisa uni 1827-yilda kashf etgan ingliz botanigi R.Broun sharafiga 

ana shunday nom bilan yuritiladi. 

Broun harakatini kuzatish uchun suvga (yoki boshqa biror suyuqlikka) mikroskopik 

qattiq zarrachalar yoki biror moyning juda mayda tomchilari (masalan, suvga biroz sut 

qo’shsa  ham  bo’ladi)  aralashtiriladi.  Bunday  aralashmaning  bir  tomchisini  ikkita 

shisha  plastinka  orasiga  tomizib  bir  necha  yuz  marta  kattalashtiruvchi  mikroskop 

orqali quyidagicha o’ziga xos manzara kuzatiladi: suyuqlikda muvozanat holatda suzib 

yurgan  har  bir  zarracha  yoki  tomchi  go’yo  uni  biror  narsa  tutib  turganidek  yoki 

qandaydir  ko’rinmas  to’siqlardan  sapchiyotgandek  har  tomonga  to’xtovsiz  sakrab-

sakrab harakat qilib turadi (1-rasm). 

Muvozanatdagi zarracha qancha kichik bo’lsa,u shuncha chaqqonroq harakat qiladi. 

Bir-birlariga  yaqinroq  turgan  zarrachalarning  harakatlarini  o’zaro  solishtirganimizda 

ularning  sapchishlari  yo’nalish  jihatdan  ham,  katta-kichikligi  jihatdan  ham  tartibsiz 

(xaotik) ekanligini ko’ramiz. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1–rasm.  Broun  harakatining  manzarasi.  Qora  doirachalar  bilan  broun 

zarrachasining har 30 sekunddan so’ng tutgan o’rinlari belgilangan. 

 

---

Broun  harakatining  yuzaga  chiqishiga  sabab  shuki,  suyuqlikda  muvozanat  holatda 

suzib  yurgan  mikroskopik  tomchi  yoki  qattiq  zarrachani  uning  atrofidagi  suyuqlik 

molekulalari vaqtning  har bir momentida ko’plashib turtib turadi. Zarrachalar ana shu 

turtkilarning  teng  ta’sir  etuvchisi  bo’ylab  sakraydi.  Muvozanatda  suzib  yurgan 

zarracha  qancha  yirik  bo’lsa,  u  holda  qarama-qarshi  yo’nalishdagi  turtkilarning 

tahminan  muvozanatlashish  ehtimoli  kattaroq  bo’ladi.  Shuning  uchun  ham  bunday 

zarracha sustroq harakat qiladi. 

Broun harakati, diametri  broun zarrachalarining diametridan minglab marta kichik 

va  tezliklari  esa  mos  ravishda  kattaroq  bo’lgan  molekulalarning  issiqlik  harakati 

manzarasini  go’yo bizga qo’pol tarzda tasvirlab beradi. 

Gazlarda molekulyar-issiqlik harakatning xaotikligi  barcha molekulalarning tezligi 

ham kattalik, ham yo’nalish jihatdan bir hil emasligida namoyon bo’ladi. Qo’zg’almas 

(oqmayotgan)  gaz  molekulalarining  harakatida  birorta  ham  ustunlik  qiladigan 

yo’nalish yo’q-barcha yo’nalishlar teng kuchlidir.  

Gazlarda  molekulalarning  ilgarilanma  harakat  tezligining  kattaligi  haqida  tasavvur 

qilish  uchun  gazlarda  tovushning  tarqalish  tezligini  va  artelleriya  snaryadlari  hamda 

miltiq  o’qlarining  boshlang’ich  tezliklarini  esga  olish  mumkin.  Gaz  molekulalari 

deyarli  bir-biri  bilan  bog’lanmaganligi  sababli  gazda  tovushning  tarqalishi  bevosita 

molekulalarning  harakatiga  bog’liq  bo’lib  qoladi.  Demak,  molekulalarning  harakat 

tezligi tahminan tovushning gazlarda tarqalish tezligiga teng bo’lishi, ya’ni sekundiga 

bir  necha  yuz  metrni  tashkil  qilishi  kerak.  Snaryad  to’pdan  yoki  o’q  miltiqdan 

poroxning portlashi natijasida hosil bo’lgan gaz molekulalarining bosimi ostida otilib 

chiqadi; snaryad yoki o’q o’z tezligini gaz molekulalaridan oladi.  

Har  qanday  jism  ham  unda  molekulyar-issiqlik  harakati  mavjudligi  tufayli 

molekulyar-kinetik  energiya  zahirasiga  egadir. Gazlarda  bu  energiya  molekulalarning 

ilgarilanma  hamda  xususiy  aylanma  harakatlari  energiyasidan  iborat  bo’ladi.  Qattiq 

jismlarda  zarrachalar  (atomlar,  ionlar  va molekulalar)  ma’lum  muvozanat  holatlariga 

nisbatan (ya’ni “kristall panjara tugunlariga” nisbatan)  tebranma harakat qilib turadi. 

O’ta  siqilgan  gazlarda,  suyuqliklarda  va  qattiq  jismlarda  zarrachalarning  issiqlik 

jarayonlari  davomida  yuzaga  keladigan  harakati  energiyasi  bilan  bir  qatorda, 

molekulalarning  o’zaro  ta’sirlashuv  potensial  energiyasi  ham  katta  rol  o’ynaydi. 

---

Kimyoviy  jarayonlarda  molekula  ichida  atomlar  yoki  ionlarning  o’zaro  ta’sirlashuv 

natijasida  vujudga  keluvchi  energiya  namoyon  bo’ladi;  atom  va  yadro  jarayonlarida 

esa atomlar hamda yadrolar ichida sodir bo’ladigan harakatlar energiyasi va atomlarni 

tashkil etuvchi zarralarning o’zaro ta’sirlashuv energiyasi namoyon bo’ladi. Nihoyat, 

atomlarning nurlanish xossasi tufayli jism ichidagi fazo elektromagnit nurlanish bilan 

to’lgan  bo’ladi.  Bunday  nurlanish  miqdoran  juda  kam  bo’lsada,  jism  ichida  uning 

alohida  qismlari  orasida  “issiqlik  muvozanati”  qaror  topishida  muhim  rol  o’ynaydi. 

Jismdagi  zarrachalar  (molekulalar,  atomlar,  shuningdek  atomni  tashkil  etuvchi 

qismlari-elektronlar,  atom  yadrolari)  kinetik  va  potensial  energiyalarning  jami 

nurlanish energiyasi bilan birgalikda shu jismning ichki energiyasini tashkil etadi. 

Gazdagi  molekulalar  harakatini  tahminan  xarakterlash  uchun 

0

0

C  va  normal 

atmosfera  bosimi  sharoitidagi  havoga  tegishli  bir  qator  ma’lumotlar  keltiramiz: 

havoning  (shuningdek,  ixtiyoriy  boshqa  bir  gazning)  har  bir  kub  santimetr  hajmida 

yuqorida  aytilgan    “normal”    sharoitda  N=2,7*10

19

  ta  molekula  bor.  Agar  shu 

molekulalarni  1  sm

3

  hajmda  bir  tekis  joylashtirib  chiqilsa,  ularning  har  biriga  qirrasi 

3*10

-7

  sm  dan  kattaroq  bo’lgan  kub  to’g’ri  kelgan  bo’lar  edi. Normal  sharoitda  havo 

molekulalarining  o’rtacha  ilgarilanma  harakat  tezligi  v

il=

  450  m/s.    Molekulaning 

diametri  santimetrning  yuz  milliondan  ikki-uch  ulushi      (3*10

-8

  sm)  atrofida  bo’ladi. 

Normal  sharoitda  har  bir  havo  molekulasi  bir  sekund  davomida  boshqa  molekulalar 

bilan  tahminan  7,5  mlrd.  marta  to’qnashadi;  shu  sababli  uning  erkin  yugurish  yo’li, 

ya’ni  molekulaning  ikki  to’qnashuv  orasida  o’tgan  o’rtacha  yo’li,  juda  kaltadir.  U, 

chamasi, quyidagi nisbatga teng bo’ladi:





6

9

10

*

6

10

*

5

,

7

450





sm=

mikron

16

1

 

Gazlarda  diffuziya  (bir-biriga  aralashuv)  tezligining  gaz  molekulalarining 

ilgarilanma harakat tezligiga nisbatan juda kichikligiga erkin yugurish yo’lining juda 

qisqaligi yoki, to’qnashuv chastotasining kattaligi sababchidir. 

---

 

2–rasm. Normal zichlikdagi yupqa gaz qatlami molekulalarining manzarasi 

(tahminan 1mln marta kattalashtirilgan). 

2-rasmda  shakli  parallelipipedga  o’xshagan  nafis  gaz  qatlamidagi  molekulalarning 

go’yo  bir  onda  olingan  rasmi  ko’rsatilgan.  Manzaraning  chiziqli  o’lchamlari  haqiqiy 

o’lchamlariga nisbatan tahminan  1 mln. marta kattalashtirib berilgan. Rasmda ikkita 

molekulaning  to’qnashuvi  tasvirlangan,  strelkalar  molekulalarning  to’qnashgunga 

qadar va undan keyingi tezliklarining yo’nalishini ko’rsatadi [8].

 

Broun    harakatini  nazariy  jihatdan  o’rganishlar  statistik  qonunlarni  bevosita 

tajribalarda  tekshirishga  turtki  bo’ldi.  Bunday  tajribalarni  Perren,  Svedberg  va 

boshqalar  o’tkazishdi.  Gazlar  kinetik  nazariyasining  formulalarini  Broun  zarralariga 

tadbiq  qilib,  Perren  ularni  emulsiyada  tik  taqsimlanishi,  atmosferadagi  molekulalar 

sonining  balandlik  bo’yicha  taqsimoti  kabidir,  degan  xulosaga  kelgan.  U  o’tkazgan 

juda  ko’p  tajribalar  bu  fikrning  to’g’riligini  tasdiqladi.  Svedbergning  emulsiyadagi 

zarralar  sonini  sanash  bo’yicha  o’tkazgan  tajribalari,  o’ta  ishonchli  va  qiziqarlidir. 

Olingan  natijalar,  Smoluxovskiy  yaratgan  zichlikning  fluktuatsion  nazariyasi  bilan 

juda yaxshi mos keldi. 

Eynshteyn  va  Smoluxovskiy  ishlaridan  keyin,  broun  harakatining  nazariyasi  ham 

matematik,  ham  fizik  jihatdan  o’zining  keyingi  rivojlanishiga  erishdi.  Smoluxovskiy 

ishlari  asosida  yaratilgan  broun  harakatining  statistik  nazariyasi,  molekulyar-kinetik 

nazariya  chegarasidan  chiqib,  ehtimollar  nazariyasida  (Markovning  tasodifiy 

jarayonlar nazariyasi) juda ahamiyatli bo’lib qoldi. Fluktuatsiya nazariyasi fizikaning 

boshqa bo’limlariga ham bevosita tadbiq qilinib, yanada rivojlantirildi. 

---

Statistik  nazariya  to’la  g’alabaga  XX  asrning  boshlarida,  tajribalarda 

tasdiqlangandan keyingina erishdi. Bu vaqtga kelib ushbu nazariya Gibbsning ishlarida 

fizikaning mustaqil sohasiga-statistik mexanikaga aylandi. Gibbs tomonidan yaratilgan  

statistik  uslub,  undan  avval  yaratilganlaridan  xam  umumiy,  xam  abstraktligi  bilan 

ajralib turadi. U statistik fizika rivojlanishining dastlabki bosqichlariga ta’lluqli bo’lib, 

yaqqol  molekulyar  modellarga  ehtiyoj  sezmadi.  Gibbs  metodi  asosida-alohida 

molekulalarning  harakat  qonunlari  va  xossalari  bo’lmasdan,  ko’p  sonli  erkinlik 

darajalari ya’ni statistik aspekt turadi [5].  Statistik fizikani fan sifatida yaratish uchun 

Gibbs  fazaviy  fazo,  fazaviy  nuqta,  fazaviy  trayektoriya  va  statistik  ansambl 

tushunchalarini  kiritdi.  Fazaviy  fazo  deganda  6  N  o’lchamli  formal  fazo  tushuniladi, 

chunki,  bitta  zarraning  holatini  aniqlash  uchun  uchta  koordinata  x,  y,  z  va  uchta 

impulsning  proyeksiyalari  p

x, 

p

y  ,

p

z   

larni  bilish  kerak.  Demak  harakatdagi  bitta 

zarraning  holatini  aniqlashga  6  ta,  N  ta  zarraning  holatini  aniqlash  uchun  esa  6N  ta 

kattalikni  bilish  kerak  ekan.  Bunday  fazoda  N  ta  zarraning  holati  bitta  nuqta  bilan 

ifodalanadi, bunday  nuqtaga  fazaviy  nuqta  deyilib,  u,  sistemaning  bitta  mikroholatini 

ifodalaydi. Vaqt o’tishi bilan zarralarning holati o’zgargani uchun, fazaviy nuqtaning 

o’rni  fazaviy  fazoda  o’zgaradi,  shuning  uchun  fazaviy  nuqtaning  fazaviy  fazoda 

qoldirgan  iziga  fazaviy  trayektoriya  deyiladi.  Muvozanat  holatidagi  qaralayotgan 

sistemaga  taalluqli  fazaviy  nuqtalar  to’plamiga  yoki  mikroholatlar  soniga  statistik 

ansambl  deyiladi.  Boshqacha  aytganda,  statistik  ansambl  qaralayotgan  sistemaga 

taalluqli  turli  mikroholatlarda  turgan  mikrokanonik  sistemaning  nusxalari  to’plamidir 

[6]. 

XX  asrning  boshlarida  kvant  fizika  fani  vujudga  kelgach,  kvant  zarrachalarni 

tavsiflash  uchun  Boze-Eynshteyn  va  Fermi-Dirak  statistikalari  yaratildi.  Bоzе  – 

Eynshtеyn stаtistikаsi 1924-yildа hind fizigi Sh.Bоzе tоmоnidаn fоtоnlаrni tаvsiflаsh 

uchun  taklif  etilgаn,shu  yili  А.  Eynshtеyn  uni  idеаl  gаzlаrni  tаvsiflаsh  uchun  hаm 

qo`llаgаn. 

Qisqa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  statistik  qonuniyatlarning  asosini  yoki  o’zagini 

ESG’T lar tashkil qiladi. ESG’T larning paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan tanishish 

bilan  birgalikda  fizika  faniga  Klauzius,Joul,  Mayer,  Lomonosov,Kryonig,  Mayer, 

Maksvell va Bolsman, Gibbs, Broun, Perren, Smoluxovskiy, Eynshteyn, Fermi, Dirak, 

---

Boze va boshqa ko’plab ulug’ siymolarning qo’shgan xissalari va qilgan ishlari bilan 

tanishamiz.  Bularni  o’rganish  esa  o’quvchi  va  talabalarda  fanga  bo’lgan  qiziqishni 

kuchaytiradi.  Chunki  ko’pchillik  o’quvchi  va  talabalar  bu  fanni  o’rganishda 

qiynaladilar.  Nima  sababdan  fizika  faniga  ESG’T  larning  kirib  kelgani  va  uning 

qanday  ahamiyat  kasb  etishini  anglab  yetish  muhim  va  zarurdir.Demak,  ushbu 

keltirilgan  ma’lumotlar  uzluksiz  ta’lim  tizimida  ESG’Tlarni  shakllantirishda  yaxshi 

natija beradi.