Referat mavzu: Elektron biznesda narx shakllantirish Bajardi: 9-1mars -21 guruh talabasi Berdaliyev Ibrohim

Elektron tijoratning tovarlar taklifi va narxiga ta’siri
Internet orkali tovarlar va xizmatlarni sotib olishning odatdagi usuldan farqi quyidagicha : 
Birinidan, tovarlar, ayniqsa bir jinsli tovarlar xaqida axborotni izlash oson bo’ladi. Axtarish xarajati 
odatdagi savdo usulidan arzon bo’ladi. Ikkinchidan, sotuvchilar o’z xaridorlari xaqida kuproq 
axborotga ega bo’ladilar, “shaxsiylashtirilgan texnologiya”lar tufayli sotuvchilar xaridorlar xaqidagi 
ma’lumotlarni olish imkoniyati, oldingi oldi-sotdilar xaqida ma’lumotlarga ega bo’lish imkoniyati va 
mos ravishda narxlar va xizmatlar o’zgartirishi imkoniyatiga ega bo’ladilar. 
Umuman bu sistema quyidagi strategiyalardan foydalanishning qushimcha imkoniyatlarini 
beradi. 
1. Maxsulotlarni xilma-xillashtirish; bozorning turli qismlari iste’mochilariga bir maxsulotni turli 
vaziyatlarda taklif qilish ;
2. Narx diskriminastiyasini qullash, bir-xil maxsulot uchun turli iste’molchilarda turlicha narxlar 
belgilash; 
3. Bozor “xujumi” aloxida iste’molchi uchun takliflarni ishlab chiqish; 
4. Omma uchun odatda aylanadigan individual iste’molchilar uchun asosiy tovarlarga past 
narxlarni shakllantirish.
“On-layn” tizimidagi tijoratning iste’molchilar uchun afzalligi 

---

6 
Iste’molchilar uchun “On-layn” tizimi qulayroq, chunki iste’molchi talabiga to’laroq javob 
beradigan tovarni topish oson, narxlarni taqqoslash oson.Ayniqsa bu bir turdagi tovarlar –kompakt 
disklar kitoblar, dastur ta’minoti kabilarga nisbatan samaralidir, lekin murakkabroq narsalar, 
masalanaviabiletlar uchun xam shunday. 
Faraz qilaylik, siz shu yo’l bilan musiqiy kompakt disklar olmoqchisiz. Buning uchun 2 ta usul 
bor. Brinchisida siz standart qidirish dasturlari, masalan Yahoo va Altavista -nimani xoxlashingizga 
bogliq ravishda orqali xarakat qilib veb-saytlarning katta xajmdagi ro’yxatini olasiz va ularga kirib 
ularning xar biriga qulda so’rov yozib o’zingiz tanlagan disk narxini topasiz. Bu jarayon ko’p vaqt 
oladi va xaqiqatdan ozgina veb-saytlardan foydalana olasiz. Biroq bu magazinlarga qungiroq qilish 
yoki borishga nisbatan baribir yaxshiroq. Bunda “onlayn” real tejam beradi. Biroq, yana xam 
samaralirok vaziyat “shop-bot”bor. Bunda siz “musiqiy kompakt disklar“ kategoriyasini tanlaysiz, 
nomi yoki turini tanlaysiz va shop-bot barcha saytlarni qarab chiqadi; narxini so’raydi va narxi eng 
past bo’lgan tovar xaqida axborot beradi (yoki eng past narxlardan boshlab tuzilangan ro’yxatni 
beradi ). 
Agar siz eng past narxda kompakt disk sotib olmoqchi bo’lib magazinlarni axtarib chiqsangiz juda 
ko’p vaqt sarflar edingiz.Ko’p vaqtning sarflanishi xaridingizni ancha qimmatlashtirib qo’yar 
edi.Shop-bot orqali qidirish esa deyarli vaqt olmaydi.
Xozirda shunday qidirish tizimlari, masalan–Dealtime Grenter Good(ular siz sarflagan 
summaning kamida 5% ini siz tanlagan tashkilot uchun muruvvat yordami uchun o’tkazishga va’da 
berishadi), Jango, My Simon, StreetPrices, StoreRunner va Bid find (ularning faoliyati “on-layn “ 
aukstionlar ishiga qaratilgan ). 
Bugun kompaniyalarning goyalari bir–xil bo’lsa xam texnologiyalari farq qiladi.Masalan, My 
Simon mexanizmi odamning xatti-xarakati immutastiya qiluvchi Vizual learning agent qidiruv 
texnologiyasini ishlatadi. 
Evenbetter bilan ishlayotgan ro’yxatdan o’tgan xaridor sayt orqali (masalan Amazon) biroz 
narsa sotib olayotib xuddi shu tovarni boshqa joyda arzonroq sotib olish mumkinligi xaqida 
ma’lumot olishi mumkin va sichqlonchadagi knopkani bosish bilan arzon saytga o’tib ketishi 
mumkin. 
Shopbotlar on-layn rejimida sotib olayotgan xaridorlar orasida juda ommalashgan. 2003 yili 
Angus Read maslaxat firmasi tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra AQSh dagi yollanma 
ishchilarning 1000 tadan 67%i shop-botdan foydalanadilar. Bu son yangiliklar va sport saytlariga 
kiruvchilardan ozgina kam xolos. Sotuvchir berilganlarga ko’ra narx belgilaydi, agar ular talab 
oshayotganini ko’rishsa narxni orttiradi. shop-bot lar asosan bir turli tovarlarga ixtisoslashgan 
bo’lsa xam bu texnologiyani murakkabroq uchun xam ishlatmaslikka sabab yo’q. Masalan 
Mortgage bot. com iste’molchilar uchun turli ippoteka –bank kreditorlarning turli parametrlarini 
taqqoslaydigan birinchi veb sayt deb xisoblanadi. Bu saytda prostent stavka va yigimlari 

---

7 
taqqoslanadi, narxlar xaqida kerakli axborotni ishlashi ta’minlanadi –ya’ni turli kreditorlar bilan 
ishlash afzalliklari solishtiriladi. Natijalar ularni oson taqqoslash imkonini beruvchi formatda 
berirladi. ””Unumli qidiruv ippoteka bilan xaridor uchun “on-layn” rejimida qidirish vaqtini 
qisqartiradi, va oxir oqibat iste’molchi eng kam prostentli qarzni topadi”, -deydi Skot Xerr, M&I 
Morgage Corporation Morgagebot. com firmasining prezidenti –“Agar biz iste’molchilarga kreditor 
“on-layn ” rejimida yaxshi narxni taklif qilayotganini bildirsak, bo’lgusi qarz oluvchilar qidirishga 
kam vaqt sarflaydilar va imkoniyatlarini taqqoslashga ko’p vaqtlari qoladi. Odatda, Morgagebot. 
com yordamida”on-layn”qidiruvi bir minutdan kam vaqt oladi. Kompaniyaning aytishicha, qo’lda 
qidirish o’rtacha 30 minut vaqt olar edi. 
Shunisi qiziqki, taqqoslashga sayt o’zini kam qo’shadi, xolbuki sayt kreditorlarni xech qanday 
garazsiz qidirish bilan shugullanishi aytilgan. 
“Biz bu texnoloogiyani kengaytirish va iste’molchilarga “on-layn ” rejimida eng yaxshi kreditorlar 
haqida beg’araz axborot berishni maqsad qilib qo’yganmiz”-deydi Xepp. Lekin men 
iste’molchilarda bu borada ikkilanishga jiddiy sabablar borligini keyinchalik aytaman. 
Lekin, sotuvchilar xam foyda ko’radilar. So’zsiz. iste’molchilar “on-layn “ rejimi yordamida xarid 
qilar ekanlar yutadilar. Boshlanishiga aytish kerakki, sotuvchilar xam yutadilar, chunki bir-birlaring 
narx siyosatlarini kuzatishga kamroq vaqt sarflaydilar va ularning ozgina ko’tarilgan narxlarni oson 
bo’ladi. 
Yana sotuvchilar “on-layn “da sotayotib ana’naviy savdo bilan taqqoslaganda ularda kim ularning 
sayti bilan qiziqayotganligini aniq aniqlab olishlariga imkoniyatlari bor. Berilgan veb-sayt 
demografiyasiga muvofiq personifikastiya.Ya’ni bu veb saytdan foydalanuvchi xaqida qisqacha 
tasavvur tuzish, uning faoliyat doirasini aniqlashni amalgaoshirish mumkin. 
Keyin korrelyastiya (foydalanuvchilarning afzal ko’rgan narsalarini taqqoslash va bu 
korrelyastiyaga asoslanib takliflar kiritish masalan –Barnes& Noble va Firefly shu prinstip 
asosidakitob sotib olishni taklif qiladigan sistemani yaratdilar )o’tkazadilar. Personifikastiya 
texnologiyasidan foydalanib, sotuvchi konkret odamning u xaqidagi axborotga asoslanib, 
xoxishigamos keluvchi taklifni shakllantirishi mumkin.U narxni xam personalizastiya qilishi 
mumkin.Personifikastiyalash texxnologiyasining moxiyati shundaki, u iste’molchi shu maxsulotni 
sotib olishni qanchalar xoxlashinianiqlash imkonini beradi, mos keluvchi narxni belgilaydi yoki 
taklifni mijozning istaklariga javob beradigan qilib o’zgartiradi.
Elektron savdoda personifikastiya texnologiyasi bir necha darajada foydalaniladi. 
Birinchidan sotuvchidan “birichi darajali narx diskrimianstiyasi ”strategiyasini qullaydilar, ya’ni 
turli xaridorlarga, ularni identifikastiya qilgach tovarni turli narxlarda sotadilar.
Ikkinchidan sotuvchilar elektronsavdo yordamida tovar va xizmatlarni akm chiqim bilan ba’zan esa 
umuman chiqimsiz rastomizastiyaqiladilar. 

---

8 
Uchinchidan, bu texnologiya tufayli sotuvchi xaridorlar xaqida ma’lumot yigib, avval risk bilan 
operastiyalar –masalan qimmatbaxo avtomobil sotaytib uni xaydab sinab ko’rish (test-drive) ni 
tashkil qilishda aldanib qolish yoki o’smirlaning bezoriligiga uchrashdan tashvishlanmasligi 
mumkin. 
Elektron savdo iste’molchi xaqida maxsus ma’lumot berib, katta imkoniyatni beradi. 
Foydalanuvchilar saytgakirayotib odatda.registrastiyadan o’tishadilar (ko’p kompaniyalar yoki 
registrastiyadan o’tishnitalab qiladilar yoki o’zi xaqida ma’lumot qoldirishgaragbatlantiradilar), 
sotuvchi berilgan vaqtda kim uning ma’lumotlar omboriga kirganini aniq biladi. Bu 
sotuvchilargao’zlarining takliflarini shakllantirishga va ma’lum mijozlar uchun baxo belgilashda 
yordam beradi. Xuddi shu ma’lumotlar (masalan, bundan avvalgi xaridor tajribasiga asoslanib ) 
xaridorgakeyigi safar qanday tovarlar va xizmatlar kerak bo’lishini aniqlab. oldindan bu tovarlarni 
ulargataklif etish uchun foydalanish. 
Keyingi yillarda sotuvchilar va marketing xizmatlari tomonidan iste’mochilar xaqidagi maxsus 
axborotlarni o’z ichiga olgan katta miqdoridagi ma’lumotlar omborlari (база дaнныx )yaratganlar 
(masalan turli iste’mol kartochkalari –ular tovarlarni ma’lum bir skidka (chegirma )bilan sotib olish 
xuquqini beradi va mijozlar tomonidan magazinga tashrif buyurish chastotasini 
stimullashtiriladigan (rag’batlantiriladigan ) dasturlarni yaratganlar.
Hozirgi vaktda British Teklecom va Britaniya pochta xizmati kabi kompaniyalar firmalarga 
potenstial iste’molchilarni aniklash va individual takliflar ishlab chiqish buyicha texnologiyalarni 
taklif qilmoqdalar. 
Bu texnologiyalar mijoz xaqida yanada aniqroq ma’lumotlar olishda ishlatilishi mumkin. Bu 
marketing «yakkama-yakka» yoki itaruvchi (push)marketingdir.
Experion agentligi bozorga elektron savdosi bilan shug’ullanuvchi sotuvchilarga iste’molchilarga 
darhol tanib oladigan Yangi dasturni chikardi.Savdogarda mijoz xakida aniq ma’lumotlar; uning 
to’lash imkoniyati u yoki bu tovarga bog’liqligi haqida ma’lumotlar paydo bo’ladi.
Bu sayt sotuvchining mijoz talablariga maksimal darajada javob bera olishini ko’zda tutgan. 
Moliya kompaniyalari straxovaniyaning yanada foydali shartlarini taklif qilib, konkret mijozlar 
uchun investistiya programmalarni ishlab chiqib bunday dasturlardan faol foystdalanadilar deb 
umid qilinmoqda. 
“Sandi Time” ga intervyusida Experion vakili Richard Fidis dedi: potenstial imkoniyatlar 
chegaralanmagan. Xaridorlar narxning kamayishidan va maxhsus takliflardan yutadilar. Siz 
ko’rishingiz mumkinki, agar maxsus kredit kartani pastroq prostent stavaksi biln sotib olsaingiz, 
xaridingi0zga chegirma berish taklifini beradilar.kompaniyalar o’z takliflarini yanada puxtaroq 
yarata oladilar, chunki buyurtma orqalitovarlar sotish bugungi kundagi tabiiy prog7ressni ifoda 
etadi. Shuning uchun 14 yoshli o’smirlarga qimmatbaho mahsulotlarni yoki biznesmenlarga 

---

9 
kompyuter o’yinlarini skidka blan chegirama qilish ma’nosizdir.Yaxshi fikrlanmagan strategiya 
o’tmishga ketdi. 
Xuddi shunga o’xshash texnologiyalar AQSh da ishlatilmoqda – Shapiro& Varian (1999) 
aytadiki”on-layn ”rejimida savdo qilish qilish etkazib beruvchi bex15-№ x 15amalda barcha 
sotuvchiga individual narxda sotish imkonini beradi. Personizastiyalashgan narx xosil qilish kengsh 
qo’llanila boshlandi. Masalan AQSh da dastur ta’minoti bilan savdo qiluvchi broad 
Visionkompaniyasi Retail commerce Suit ni taklif qiladi, Bu ulrning aytishicha elektron savdo 
ishtrokchisiga dinamik narx hosil qilish : turli xaridorlardan bir –xil tovar uchun turlicha narx olish 
imkonini beradi.
Personalizastiya qilingan marketing : uni qo’llab- quvvatlovchi va unga qarshi dalillar. Internet 
bozori bo’yicha Ernst & Yung kompaniyasi tomonidan o’tkazilgan tadqiqot shuni ko’rastdieki, in 
ternet odatda “o’ylab ko’rilgan xaridlar”uchun ishlatiladi. boshqacha aytganda xaridogr nimani 
hoxlashini aniq biladi. Va ko’proq samara berpadigan savdoni amalgaoshirish uchun internetdan 
foydalanadi. O’z-o’zidan ma’lumki.Odatiy usulda xam shunday bo’ladi.Lekin buncha xaridor 
magazinma-magazin yurishga ko’p vaqtni sarflaydi.va oldindan nima stib olishni bilmaydi. Agar 
chekldama bo’lmaganda bu xaridor imkoniyatlarini kuchli darajada cheklagan bo’lar edi.Chunki, 
o’ziga nima kerak bo’lishini bilgan xaridor cheklamagakamroq vaqt sarflaydilar.Sotuvchi bu 
muammoni personizastiyalashtirilgan texnoloyadan foydalanib xal qilishi mumkin. Bu 
texnologiyalar faqat xaridor xaqida ma’lumot yig’ish uchunginaemas.xaridornning kelgusidagi 
istaklarinir oldindan prognoz qilib avvaldan ungakerakli xizmat va tolvarni taklif qilish uchun xam 
qo’llaniladi.
Buyuk Britaniyada shunday texnologiyalardan biri Telecom you CAN. British Telecom firmasining 
texnologiyasi bo’lib bu firma telekommuniakstiya xizmatlari bozorlarida etakchi o’rinni egallagan 
(unga telkommunikastiya xizmatlari bozorining 80% i xususiy shaxslarga xizmat bozorining 64% i 
tegishli ) bo’lib, you CAN texnologiyasini yaratdi. Uning maqsadi “kompaniyalarning ularning 
biznesida yrdam berish va mavjud texnologiyalarni kommpaniyalarning mijozlari bilan 
munosabatlari ni tkomillashtirishda foydalanish ” dan iborat. Bu xizmatlar o’z ichiga Call 
markazlarni yangiliklar va informachstiyalar kanallarini va personaollizastiyalashtirrilgan 
tarmoqlarini oladi. Shu kabi texnologiyalarning mazmuni eng bop mijozlarni axtarib topish va 
ishlab turishdan iborat. Yangi mijozlarni jalb etish uchun, sotuvchi potenstial mijolzlarni o’rganadi 
va ular uchun individual takliflarni shakllantiradai. Shu bilan birga u mavjud xaridorlarni o’rganish 
da davom etishi va ularning xar –biriga nima eng ma’qul kelishini aniqlab olishi mumkin. Mijozlar 
bilan munosabatlar menejmeti sotuvchilarga xaridorlar bilan munosabatlarni yaxshilashgaimkon 
beradi vauning xaridorlari hozirda nimani hoxlayapti, va kelajakda ularga nima kerak bo’lishini 
o’rganish imkonini beradi. Bu xolda sotuvchilar xaridarlarning istaklarini yaxshiroq qanoatlantirish 
mumkin. Xaridorlar xaqidagi ma’lumotlarni to’plovchi va analiz qiluvchi ma’lumotlar omborini 
rivojlantira borib kompaniyalar eng foydali mijozlarni aniqlashlari mumkin va mos ravishda 

---

10 
o’zlarining marketing harakatlarini ularga yo’naltirish mumkin. C. YAM faraz qiladiki, kompaniyalar 
o’zlaring mijozlariga kerakli maxsulotni topish uchun etarli me’lumotlarga egalar, an’anaviy 
marketing vositalari esa ma’lum bir maxsulot uchun xaridor qidirishga yo’naltirilgan bo’ladi. 
Avvalgi xaridlar va kelishuvlar xakida axborot to’plab, kompaniyalar o’z mijozlari bilan uzoq 
muddatli munosabatlar o’rnatishlari mumkin. YOU CAN mijozlarni jalb etish va ishlab turishga doir 
bir qator texnologiyalarni taklif etadi. Bunda elektron servis muhim rol o’ynaydi. Elektron savdo 
xaridorga tovarlarni xaridorlarga tovarlarni internet orqali zarar qilish va haq to’lashga imkon 
beradi. Yana kompaniyalar istalgan vaqtda sotuvlar haqida axborot olishi mumkin, bu ularga 
talablardan doimo xabardor bo’lib turishgaimkon beradi. YOU CAN tizimi xar-bir mijoz haqida 
axborot yig’adi va keyin uni tahlil qiladi va mijozlarni o’z an’analarigamos ravishda guruhlarga 
ajratadi. Kompaniyalar bu ma’lumotlardan har-bir mijoz bilan ishlashda foydalanishlari va shunday 
qilib mijozlarga xuddi kerak bo’lgan narsani taklif qilib. Sogtuvni ko’paytirishlari mumkin. 
Umumun, dastur tizmi xaridor hatti- harakatini kuzatib borish imkonini beradi. Bunday dastur 
tizimldari “josulik dastur ta’minoti ”degan nom olgan. Bu ma’lumotlar bazasi xaridorlarning 
kelgusidagi talablarini aniqlashda ham qo’l keladi.Agar, masalan, xaridor hozirgina dam olish 
kunlari uchun parijga yo’llanma sotib olagn bo’lsin, dastur uning uchun mos keladigan 
ekskursovod tanlab berishi mumkin.Va sichqoncha tugmasaini bir marta bosish bilan mijoz 
kechqurun bormoqchi bo’lgan teatr yaqinidaga restoranda stol zakaz qilib qo’yishi mumkin. 
Albatta hamma ham bularga xursand emas. Amerikada Real Networks, Double CHck va Amazon 
kompaniyasining bo’limlaridan biri –Alexa larga qrshi sud jarayonlari boshlandi. Da’vogarlar 
aytadilarki, kompaniyalar fuqarolarning shaxsiy xayotlariga bostirib kirmoqdalar.Amerika jurnalisti 
qizi uchun Mattel firmasining o’ynini sotib olayotib firmaning Broaddeast deb ataluvchi yashirin 
dasturi o’zining saytiga yashirincha ulanib olagnini aniqlagach Mattel firmasi xaridorlar g’azabiga 
uchradi. Mattel firmasida va yashirin dastur asosiy dasturni yangilash uchun kerak deganlar.
Shaxsiy xayotga aralashishgaqarshi bo’lgan Lobist guruxlari dastur ta’minotlari ortiqcha ko’p 
imkoniyatlarga, masalan har qanday kompyuterdagi istalgan faylga kirish imkoniyatlarigi yoki 
bolalar Mattel o’yinchoqlarini qanchalik tez-tez o’ynab turishlarini kuzatib borish imkoniyatlariga 
ega ekanliklarini aytmoqdalar.Tez orada Mattel firmasi Broaddeast dasturidan voz kechdi.
Amerikalik programmist StivGibson ko’pgina odatdagi dasturlar shunday imkoniyatlarga ega 
ekanligi ni aniqlagach “Spyware” terminini o’ylab topdi. U agar siz muntazam o’z 
kompaniyangizdan foydalanib tursangiz kompyuteringizda shunday spion (josus) bo’ladi deb faraz 
kiladi. U hozirda “ kompyuterlarda egasiga xabar berilmagan holda 23 mln ga yaqin josuslik 
dasturlari” kiritilagn edi. Lekin foydalanuvchilarni kuzatish bo’yicha mijozlar Spyware tasarrufiga 
kirmaydi.Amalda har qanday veb sayt “Cookie”deb ataluvchi kodga ega bo’lib, foydalanuvchi 
harakatlarini kuzatib turadi. Bu “pirojkalar ”-odatdagi matn qatorlari bo’lib tanlangan veb 
saytlardan foydalanuvchi kompyuteriga o’tadi. Cookie lar har qanday veb saytda avval unga kirgan 
foydalanuvchini tanib olishga imkon bo’lishi uchun yaratilgan. Cookie lar on-layn rejimida 
birlashgan va personallashtirilgan savdo texnologiyasini yaratadilar.

---

11