Referat jumíSÍ Tema: Mámleketlik metrologiya tekseriwi hám qadaǵalawı

Tiykarǵı ólshem birlikleri

Úlkenlik		Birlik
Atalıwı	Ólshem belgisi	Nomlanishi		Belgilanishi
		Ózbekshe	Fransuzsha/inglizshe	Ózbekshe	Xalıqaralıq
Uzınlıq	L	metr	mètre/metre	M	m
Massa	M	kilogramm[1]	kilogramme/kilogram	Kg	kg
Waqıt	T	soniya	seconde/second	S	s
Tok kúshi	I	amper	ampère/ampere	A	A
Termodinamik hawa rayı	Θ	kelvin	Kelvin	K	K
Mdda muǵdarı	N	mol	Mole	Mol	mol
Jaqtılıq kúshi	J	kandela	Candela	Kd	cd

Payda bolǵan ólshem birlikleri tiykarǵı ólshem birlikleri ústinde ámelge asırılǵan matematik ámeller nátiyjesinde júzege kelgen.

Payda bolǵan ólshem birlikleri
Úlkenlikler	Ólshem birlikleri		Belgileniwi			Belgileniwi
	Ózbekshe atalıwı	Xalıqaralıq atalıwı		Ózbekshe	Xalıqaralıq
Yassi burchak	radian	Radian		rad	rad		m·m^−1 = 1
Hajmiy burchak	steradian	Steradian		sr	sr		m²·m^−2 = 1
Harorat (selsiy shkalasi boyınsha)	Selsiy darajasi	degree Celsius		°C	°C		K
Chastota	Gerts	Hertz		Gs	Hz		s^−1
Kúsh	Nyuton	Newton		N	N		kg·m/s²
Energiya	joul	Joule		J	J		N·m = kg·m²/s²
Quvvat	vatt	Watt		Vt	W		J/s = kg·m²/s³
Basım	Paskal	Pascal		Pa	Pa		N/m² = kg·m^−1·s^−2
Jaqtılıq aǵımı	lyumen	lumen		lm	lm		kd·sr
Jaqtılıq	lyuks	lux		lk	lx		lm/m² = kd·sr·m^−2
Elektor zaryadı	kulon	coulomb		kl	C		A·s
Potentsiallar parqi	volt	volt		V	V		J/Kl = kg·m²·s^−3·A^−1
Elektr qarsılıǵı	om	ohm		Om	Ω		V/A = kg·m²·s^−3·A^−2
Elektor sıyımı	farad	farad		F	F		Kl/V = kg^−1·m^−2·s^4·A²
Magnit aǵımi	veber	weber		Vb	Wb		kg·m²·s^−2·A^−1
Magnit induktivligi	tesla	tesla		Tl	T		Vb/m² = kg·s^−2·A^−1
Induktivlik	genri	henry		Gn	H		kg·m²·s^−2·A^−2
Elektor ótkeriwsheńlik	simens	siemens		Sm	S		Om^−1 = kg^−1·m^−2·s³A²
Radioaktivlik	bekkerel	becquerel		Bk	Bq		s^−1
Kúsheytirilgen dozaionlanǵan nurlanıw	grey	gray		Gr	Gy		J/kg = m²/s²
Ónimli doza ionlasqan nurlanıw	zivert	sievert		Zv	Sv		J/kg = m²/s²
Katalizator tezligi	katal	katal

SI ǵa kirmeytuǵın bazı bir ólshem birlikleri, Ólshewler bas konferentsiyasi qararı menen „SI menen birgelikte qollanılıwı múmkin“.

Ólshem birlikler	Xalıqaralıq atalıw	Belgileniwi		SI ólshem birlikleri
		Ózbekshe	Xalıqaralıq
Minut	minute	min	min	60 s
Sa	hour	soat	h	60 min = 3600 s
sutka	day	sut	d	24 soat = 86 400 s
gradus	degree	°	°	(π/180) rad
burchak minuti	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
burchak sekundi	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
litr	litre (liter)	L	l, L	1/1000 m³
Tonna	tonne	t	t	1000 kg
neper	neper	Np	Np
bel	bel	B	B
elektronvolt	electronvolt	eV	eV	≈1,60217733{\displaystyle \cdot } 10^−19 J
massaning atom birligi	unified atomic mass unit	a. e. m.	u	≈1,6605402{\displaystyle \cdot } 10^−27 kg
astronomik birlik	astronomical unit	a. birl.	ua	≈1,49597870691{\displaystyle \cdot } 10^11 m
dengiz mili	nautical mile	mil		1852 m (aniq)
uzel	knot	uz		1 soatda bosib oʻtilgan 1 dengiz mili = (1852/3600) m/s
ar	are	a	a	10² m²
gektar	hectare	ga	ha	10^4 m²
bar	bar	bar	bar	10^5 Pa
angstrem	ångström	Å	Å	10^−10 m
barn	barn	b	b

II bólimniń atı Ózbekstan Respublikasınıń 2014-jıl 11-dekabrdegi O'RQ-381-sanlı Nızamı redakciyasında — O'R QHT, 2014-y., 50-san, 588-element) Aldınǵı basılımdı qarań.
Metrologiyalıq iskerlikti basqarıwdı kim hám qanday ámelge asıradı?

Metrologiyaga tiyisli iskerlikti mámleket tárepinen basqarıwdı metrologiya boyınsha milliy organ - Ózbekstan standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw agentligi ámelge asıradı.

«O'zstandart» agentstligi kepillikine:

metrologiya salasında birden-bir mámleket siyasatın ámelge asırıw, metrologiyaga tiyisli iskerlikti regionlararo hám tarmaqlararo muwapıqlastırıw ; milliy etalonlarni jaratıw, tastıyıqlaw, saqlaw hám qollap-quwatlaw hám de olardıń xalıq aralıq dárejede salıstırıwdı támiyinlew qaǵıydaların belgilew;

ólshew quralları, usılları hám nátiyjelerine qoyılatuǵın ulıwma metrologik talaplardı anıqlaw ;
mámleket metrologiya tekseriwi hám qadaǵalawın ámelge asırıw ;
metrologiya máselelri boyınsha normativ hújjetlerdi, sonday-aq mámlekettiń basqa basqarıw shólkemleri menen xamkorlikda Ózbekstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında májburiy kúshke iye bolǵan normativ hújjetlerdi qabıllaw ; metrologiya salasında ilimiy hám injener-texnikalıq kadrlar tayarlaw ; Ózbekstan Respublikasınıń metrologiya salasındaǵı xalıq aralıq shártnamalarına ámel etiliwi ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw ;
metrologiya máseleleri boyınsha xalıq aralıq shólkemler iskerliginde qatnasıw kiredi;
Ózbekstan Respublikasınıń ólshewlerdiń birden-bir birlikte bolıwın támiyinlew sisteması iskerlik aparıwı hám rawajlanıwın hám de onıń xalıq aralıq ólshew sisteması hám basqa mámleketlerdiń ólshewler sistemaları menen uyqaslashuvini támiyinlew;
qarıydarlar xuquqlarini, puqaralardıń den sawlıǵın hám qawipsizligi, átirap ortalıqtı hám de mámleket máplerin nadurıs ólshew nátiyjeleriniń unamsız aqıbetlerinen qorǵawǵa tiyisli ilajlardı ámelge asırıw.
Ózbekstan Respublikası metrologiya xızmetiniń dúzilisi qanday?
Ózbekstan Respublikası metrologiya xızmeti mámleket metrologiya xızmetinen hám yuridikalıq adamlardıń metrologiya xızmetlerinen quram tabadı.
«O'zstandart»agentligi basshılıq etetuǵın mámleket metrologiya xızmetine Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalasındaǵı mámleket metrologiya xızmeti shólkemleri kiredi.
Mámleket metrologiya xızmeti shólkemleri mámleket metrologiya tekseriwi hám qadaǵalawın, sonıń menen birge iskerliginiń basqa túrlerin ámeldegi nızam hújjetlerine muwapıq ámelge lshiradi. Yuridikalıq adamlardıń metrologiya xızmetlerin zárúrat bolǵan jaǵdaylarda ólshewlerdiń birden-bir birligin támiyinlew boyınsha islerdi orınlaw hám metrologiya qadaǵalawın ámelge asırıw ushın dúziledi. Yuridikalıq shaxslar metrologiya xızmetleriniń huqıq hám minnetleri mámleket metrologiya xızmeti shólkemleri menen kelisip alınǵan qaǵıydalar menen belgilenedi.