Referat ishi Raqobat kuchlari nazariyasi

2.2. Raqobat kuehlarini bilish - raqobatbardoshlikning asosiy omili. 
 
Raqobatning besh kuchi quyidagilar: 
- mavjud kompaniyalar uchun yangi raqobatchilar, yangi qatnashuvchilami 
bozorda paydo bo„lishi imkoniyati; 
- iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilariga ta ‟minotchilaning ta‟sir etish 
imkoniyati; 
- xaridorlarning bozorda hukmronligi; 
- ma‟ium tovar o„rinbosarlarining bozorda paydo bo„lish imkoniyati; 
- bozorda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar o „rtasidagi raqobat. 
Birinchi kuch - bu bozorda mavjud kompaniyalar tomonidan to„siqlar mavjud 
bo„ladi. Tarmoqqa kirishdagi to„siqlar turli sabablarga ko„ra, tug„ilishi mumkin va 
turli xarakterga egadir. 
Tarmoqqa raqobatchilami kirishini cheklash, to„siqlami tug„dirish, yaratish 
uchun 6 ta shart-sharoit ko„rsatiladi: 
1. Ishlab chiqarishning yuqori masshtabi, tejashni yaratadi, qachonki bozorda 
yangi kompaniya xulq atvoriga juda ta‟sir etadi. Masshtab hisobiga tejash yangi firma 
uchun uncha qat‟iy bo„lmagan sharoitdir: 
2. Mahsulot differensiatsiyasi. 
3. Nisbatan yuqori xarajatlar. 
4. Kapitalga ehtiyoj. 
5. Taqsimot kanallari. 
Masalan, mobil aloqa bozorida yangi raqiblami kelish imkoniyati uncha katta emas. 
Bu shu bilan tushuntiriladiki, bozor shakllangan faoliyatni amalga oshirishi uchun 
katta xarajatlar talab etiladi, shuningdek tarmoqqa kirishdagi yuqori to„siqlar bilan 
birgalikda. Bu ushbu tarmoqning faoliyatida raqobat kurashida aks etadi va uning 
xususiyatlarini yaratadi. Bozor ishtirokchilari yangi kompaniyalar tamonidan 
raqobatdan qo„rqmaydi. 
Ikkinchi kuch ta‟minotchilarni bozor kuchi. Ular taklif etayotgan tovarlar yoki 
xizmatlami narxini va sifatini o„zgarishi imkoniyati bilan ifodalanadi. 
Ta‟minotchilar imkoniyatini raqobatga ta‟sirini ta‟minlaydigan bir qator omillar 
ajratiladi: 
- agar tarmoqda uncha ko„p sonli bo„lmagan kompaniyalar bo„Isa va ular 
cheklangan sonli xomashyo ta‟minotchilari bilan ishlasa, ularning raqobat holatiga 
ta‟siri aniq boTadi; 
- agar mahsulot nodir (unikalniy) bo„lsa, ta‟minotchi tarmoqdagi raqobatga 
ta‟sir ko„rsatadi; 
- ta‟minotchilar tarmoqdagi raqobatga ta‟sir etishi mumkin; 

---

9 
- ta‟minotchilar tarmoqqa kirishga aniq harakatlar yordamida xalaqit berishi 
mumkin; 
- ta‟minotchilar tarmoq holati bilan xavotirlanmaydi. 
Bu juda xavfli holat bo„lib, ta‟minotchi o„z narxini qo„yib, xaridor qiziqishlarini 
hisobga olmay, iste‟molchilar tamonidan o „tkazilgan tadqiqotlami qo„llab-
quvvatlamaydi. Uchinchi kuch xaridorlar kompaniya faoliyatida muhim hisoblanadi. 
Xaridorlar tarmoqqa 7 ta asosiy hoiatda ta‟sir ko„rsatadi: 
- tarmoq mahsuloti xaridorlari uncha katta bo„lmagan sonda, lekin ular katta 
miqiyosdagi xaridni amalga oshiradi; 
- agar tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulot standart yoki 
differensiallanmagan bo„lsa, xaridorlar raqobatga ta‟sir etish imkoniyatiga ega 
bo„ladi; 
- agar xaridorlar mahsulotni o„zi ishlab chiqarish faoliyati uchun xarid 
qilayotgan bo„lsa, bu mahsulot xarajatda oxirgi o „rinni egallamaydi, xaridorlar o „z 
xarajatlarini qisqartirishga harakat qiladi va ta‟minotchini boshqa tovar olayotganga 
nisbatan aniq tanlaydi; 
- tarmoqda ishlab chiqriluvchi mahsulot xaridorlari o„z faoliyati davomida uncha katta 
foyda olmaydi. Bu xarajatlarni kamaytirilishini talab etadi; 
- xaridorlar tarmoqdagi raqobatga ta‟sir etish qobiliyatiga egadir; 
- tarmoqda mahsulot tezda sotib olinadi; 
- o„z ishlab chiqarishini yaratish imkoniyati tug„iladi, ta‟minotchi bilan xaridor 
o„rtasida shartnoma tuziladi. To„rtinchi kuch tovar o„rinbosarlari – mahsulot 
differensiatsiyasi va doimiy tarzda taklif etilayotgan mahsulot sifatini oshirish kerak. 
Beshinchi kuch tarmoqdagi raqobatchilar ko„p omillariga bog„liq: 
- tarmoqda ko„p sonli raqobatchilar mavjud; 
- tarmoq sekin o„sish sur‟ati bilan o„smoqda; 
- kompaniyani tarmoq chiqish to„siqlari yuqori; 
- tarmoqda raqobat kuchayadi, qochonki ishlab chiqarish quwati 
tez sur‟at bilan o„ssa; 
- tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar uncha katta bo„lmagan 
xarajatlarga ega; 
- tarmoq ishlab chiqarayotgan tovarlar tez buzuluvchiga kiradi; chiqarish 
hajmiga bogMiq bo„lgan kompaniyaning tarmoqdoimiy xarajatlari yuqori; 
- raqobatchilar turli xil strategiyalar tanlaydi, har xil usullar bilan harakat qiladi. 
Korxonalar mahsulotlariga bozor talabi yangi texnikani joriy qilish uchun asos 
vazifasini o!taydi. Bunda, agar ular mahsulot sifati ko„rsatkichlari bo„yicha kuchli 
raqobatlashsa, sifatni oshirish imkoniyati muhim rol o„ynaydi, agar bozorda narx 
raqobati hukmron bo„lsa, investitsiyaviy yechim uchun asos chiqimlarni kamaytirish 
bo„ladi, agar xaridorlar qisqa ta‟minot muddatlariga ko„proq e‟tibor bersa, u holda 
texnika ishlab chiqarish va muomala tsiklini qisqartirish maqsadida joriy etiladi. 

---

10 
Ko„p sonli tadqiqotlar natijalari shuni ko„rsatadiki, rivojlanish siyosati sifatida 
texnologiyalami rag„batlantirish uchun umuman yangi texnikani tarqatishni qo'llab-
quvvatlashdan ko„ra mintaqada mavjud yangi va “eski” texnikadan samarali 
foydalanish ko„proq muhimdir. 
Sog'lom raqobat muhitini shakllantirishning davlat tomonidan tartibga soiinishi 
respublika bozorlarida raqobatni rivojiantirish uchun zarur tashkiliy-huquqiy va 
iqtisodiy sharoitlarni yaratish, bozorlarning monopollashtirishga urinishlarga yo„l 
qo„ymas!ik, bozor iqtisodiyoti tlablariga javob beruvchi monopoliyaga qarshi tartibga 
solish mexanizmlarini takomillashtirish, shuningdek, iste‟molchilar huquqiarini 
himoyalash chora-tadbirlarini o„z ichiga oladi. Monopoliyaga qarshi siyosatni amalga 
oshirish mas‟uliyati 0 „zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojiantirish davlat qo„mitasining zimmasiga yuklatilgan bo„lib, uning asosiy 
vazifalari quyidagilardan iborat: 
- respublikada sog„lom raqobat muhitini yaratish uchun zarur tashkiliy, 
iqtisodiy va moliyaviy shart-sharoitlarni, mustahkam huquqiy bazani shakllantiruvchi 
va muvofiqlashtiruvchi markaz funksiyalarini amalga oshirish; 
- insofsiz raqobatchilar tomonidan tovar va moliya bozorlarini, birinchi 
navbatda, iste‟mol tovarlari bozorlarini nionopollashtirish yuzasidan har qanday 
urinishlaming oldini olish, ularni cheklash va ularga barham berish; 
- monopoliyaga qarshi qonunchilik hujjatlariga rioya qilinishi, shuningdek, o„z 
vakolati doirasida tabiiy monopoliyalar subyektlari faoliyati ustidan nazoratni amalga 
oshirish;